Marcus en wetenschapsfraude: De affaire-Obbink

ACHTERGROND - Geïnspireerd door Sargasso’s volkscultuur-specialist Hans Overduin over de evangelist Marcus was ik begonnen u te vertellen over Eerste-Eeuwse Marcus, een in 2012 ontdekt, opvallend oud fragment van het oudste evangelie dat de ontdekkers almaar niet publiceerden.

Pas in 2018 verscheen de Griekse tekst in de reeks waarin de duizenden papyri worden gepubliceerd die ruim een eeuw geleden zijn ontdekt in het Egyptische stadje Oxyrhynchos. Eerste-Eeuwse Marcus staat inmiddels officieel bekend als P.Oxy. 83.5345. De papyrus kwam dus niet, zoals men had beweerd, uit een mummiemasker van papier-maché maar was al een eeuw geleden opgegraven. Hij dateerde niet uit de eerste eeuw n.Chr. maar uit de tweede of derde. Je zou willen denken dat we te maken hadden gehad met een vergissing – maar dat was niet het geval.

De bekentenis van Wallace

Om te beginnen erkende Daniel Wallace, de man die begin 2012 het bestaan van Eerste-Eeuwse Marcus had aangekondigd, dat hij het fragment destijds niet had gezien. Hij erkende verder dat degene die hem erover had verteld, had geweten dat zijn aankondiging als een bom zou inslaan, dat hij lont had behoren te ruiken en dat hij naïef was geweest. Een non-disclosure agreement had hem belet eerder te vertellen dat hij had geweten dat iemand ophef had willen creëren.

Die iemand bleek Dirk Obbink te zijn, een Amerikaanse geleerde in Oxford. Niet alleen bleek hij reuring te hebben willen scheppen, hij had Wallace ook om de tuin geleid. Hij had begin 2012 namelijk al geconcludeerd dat het fragment niet uit de eerste eeuw stamde maar jonger was. Al snel werd duidelijk waarom Obbink het fragment ouder had voorgesteld dan het was: hij had het fragment te koop aangeboden aan de Amerikaanse verzamelaar Steve Green. Door het allemaal wat specialer te laten lijken, had hij de prijs willen opdrijven.

Misdaad en wetenschap

Datafraude schaadt de wetenschap en slechte wetenschap schaadt de samenleving. Wat Obbink had gedaan was echter tevens een misdrijf. De papyri uit Oxyrhynchos zijn namelijk eigendom van een stichting waar Obbink voor werkte, de Egypt Exploration Society. En het verkopen van andermans bezittingen is gewoon diefstal. Doordat Wallace had geholpen de prijs op te drijven, was hij daaraan medeplichtig. Dat hij het pas later ontdekte, ontsloeg hem niet van zijn verplichting het te rapporteren.

Het is ondenkbaar dat Wallace niet heeft geweten wat hij deed. Het is namelijk allang bekend dat mensen die papyri vervalsen of gestolen waar te koop aanbieden, wetenschappers publicaties laten doen. Op die manier ontstaat publiciteit en weten potentiële kopers/slachtoffers dat er iets te koop is. Bovendien gaat de verkoopprijs van een papyrus omhoog na een wetenschappelijke publicatie. Het belangrijkste voordeel is echter dat de wetenschapper helpt bij het witwassen. Hét gebrek aan een gestolen of vervalste papyrus is immers dat de herkomst onbekend is en dat defect wordt nu als het ware weggeverfd onder een laag respectabele informatie. Omdat bruine verf het beste is om gebreken te verbergen, spreekt men van brownwashing.

Wallace moet dit hebben geweten want Obbink volgde een goed gedocumenteerde methode. In het afgelopen decennium hebben oudheidkundigen namelijk hetzelfde gezien bij de Artemidorospapyrus (vals) en het zogenaamde Evangelie van de Vrouw van Jezus (ook vals). Dat Wallace het er liever niet over heeft, is wel begrijpelijk: voor de diefstal van erfgoed kan in Groot-Brittannië tien jaar worden gegeven, voor medeplichtigheid vier. Forse straffen, maar slechte wetenschap schaadt de samenleving en dat komt tot uitdrukking in de strafmaat.

Goocheltruc

Wie mijn eerste stuk las, zal zich herinneren dat zowel Eerste-Eeuwse Marcus als de Sapfo-fragmenten afkomstig waren uit het papier-maché van een mummie, een kartonnage. Obbink was bij beide ontdekkingen betrokken en inmiddels blijkt niet alleen het verhaal over de vondst van Eerste-Eeuwse Marcus onwaar, maar ook dat over de ontdekking van de Sapfo-fragmenten, die afkomstig lijken van een vanuit Turkije opererende zwarthandelaar.

(Waar die ze vandaan heeft en wie ze nu in beheer heeft, is niet met zekerheid bekend. Het feit dat voor de hand liggende laboratoriumtests ontbreken, suggereert dat de eigenaar van de Sapfo-fragmenten het niet op een test durft te laten aankomen. Het wordt steeds aannemelijker dat ze vals zijn – zoals trouwe Sargasso-lezers zich misschien herinneren.)

De verhalen over kartonnages waren dus onwaar. Ze lijken bedoeld om te choqueren en de aandacht af te leiden. Terwijl iedereen sprak over enerzijds de rechtmatigheid van de vernietiging van kartonnages en anderzijds de vraag waarom Griekse teksten belangrijker zouden zijn dan egyptologische data, stelde niemand de vraag of de papyri wel echt uit een kartonnage kwamen.

De val van Obbink

De onthullingen kwamen de laatste maanden snel. Het staat vast dat niet alleen Wallace verzuimde datafraude te rapporteren; minimaal één onderzoeker in Oxford is ook op de hoogte geweest. Eerste-Eeuwse Marcus is niet de enige papyrus uit de Oxyrhynchos-collectie die illegaal is verkocht. Minstens 120 stukken zijn niet langer in Oxford en daarvan zijn er pas negentien bij buitenlandse verzamelaars teruggevonden. Obbink zegt dat een deel van het bewijs tegen hem is vervalst, en daar is inderdaad een aanwijzing voor, maar hij is dit voorjaar wel gearresteerd en verhoord.

De voorlopig laatste onthulling betreft curieuze financiële verwikkelingen met vastgoed. Dat kan een totaal andere affaire zijn maar ook een nieuw spoor. In elk geval dit is duidelijk: in de oudheidkunde zijn wetenschappelijke gedragscodes geen stuiver waard en functioneert de collegiale controle niet.

[Dit was deels een geactualiseerd stuk uit mijn boekje Bedrieglijk echt, waarin ik de wedloop tussen de vervalsers van antieke teksten en wetenschappers behandel, en deels een nieuw artikel.]