Wie denkt zichzelf te helpen door zich letterlijk terug te trekken, zoals de epicuristen deden, die begrijpt volgens Marcus Aurelius niets van filosofie. De stoïcijnse keizer adviseert echter wel om je van tijd tot tijd geestelijk terug te trekken in jezelf, om jezelf beter te trainen, maar ook om een adempauze te nemen.
Wie vasthoudt aan de stoïcijnse overtuigingen en deze bij zichzelf herhaalt, vindt innerlijke orde, en daarmee rust. Dit doet denken aan mediteren, of bidden, en lijkt daarmee op een religieuze activiteit.
Stoa als levenshouding
De stoa was geen religie in de zin van een religieuze organisatie die een beroep deed op onbetwistbare canonieke teksten. Maar het was meer dan simpelweg een denkrichting. Het was een levenshouding, en versmolt zich met de cultuur van de mensen die het beoefenden. Je zou het stoïcisme dan ook een levenskunst kunnen noemen.
Anders dan het negentiende-eeuwse idee dat religie en wetenschap op gespannen voet staan, komen in de stoa religie, filosofie en wetenschap echter samen, en zijn ze in harmonie met elkaar. Er is sprake van een godheid die aanbeden wordt, alleen gebeurt dit niet ondanks, maar juist via de ratio. Er is sprake van een zeker spiritueel bewustzijn en van rituelen, zij het in harmonie met de wetenschap en logica. Sterker nog, wetenschap en logica zijn er fundamentele onderdelen van.
God als kosmos
Volgens de stoïcijnen belichaamt de hele kosmos het goddelijke, en zit dit goddelijke ook in onszelf. Onze wil is geen lijdzaam gevolg van dat goddelijke, maar is deel daarvan. En hier komt het grote plichtsbesef van de stoïcijnen vandaan: de mens is als deel van het geheel ook medeverantwoordelijk voor dat geheel.
Volgens de stoa zijn alle menselijke wezens begiftigd met dezelfde goddelijke rede, en bestaan er feitelijk geen rang- en standsverschillen tussen mensen. Maar de stoa daadwerkelijk uitoefenen was geen sinecure, zoals we zagen. Het vereiste scholing en oefening, en daar moet iemand maar wel de middelen en de tijd voor hebben. Daarmee bleef de stoïcijnse filosofie iets voor intellectuelen, en was het een elitaire filosofie.
Salonstoïcisme
Het stoïcisme als religie was waarschijnlijk dan ook niet echt populair onder het volk. Ondanks dat de stoa de gelijkheid van alle levende wezens erkende, namen in de praktijk al met al slechts weinig levende wezens deel aan de stoa. Vergelijk het maar met salonsocialisme.
Misschien is dit wel een belangrijke reden waarom de Romeinse wereld na verloop van tijd behoefte kreeg aan andere vormen van filosofie en religie.
Deze reeks is gebaseerd op het boek De wereld vóór God van Kees Alders. Het boek biedt een introductie tot de filosofische stromingen van de oude wereld en is hier te bestellen.