Kunst op Zondag | Voorwaarts na de bevrijding

Politieke prenten van Fritz Behrendt, Alex Jagtenberg en Max Velthuijs.

De verwachtingen waren hooggespannen na het einde van de Duitse bezetting, 75 jaar geleden. Alles zou anders worden. De oude vooroorlogse politiek had afgedaan. We gaan met een schone lei en nieuwe partijen beginnen aan een progressief en welvarend Nederland. Dat was de stemming, die al in het laatste oorlogsjaar in verschillende verzetsbladen tot uiting was gekomen. Het communistische blad De Waarheid was een van de belangrijkste spreekbuizen van de politieke vernieuwing. De voormalige verzetskrant kwam direct na de bevrijding uit als dagblad en trok onmiddellijk duizenden abonnees uit verschillende politieke groeperingen. Het in de oorlog opgebouwde distributieapparaat maakte het mogelijk om binnen korte tijd uit te groeien tot de grootste krant van het land met bijna 350.000 abonnees.

De Waarheid heeft aanvankelijk een aantal jaren een weekblad uitgegeven: Voorwaarts. Het blad was bedoeld om nieuwe lezers aan te trekken en spiegelde zich aan vooroorlogse bladen als het satirische blad De Notenkraker en vooral WIJ, het weekblad van de SDAP. Max van den Berg, die als jonge vrijgestelde van de CPN voor Voorwaarts heeft gewerkt, zag al snel dat het doel niet werd gehaald en dat de verspreiding van het blad beperkt bleef tot de eigen kring. Het werd in 1950 opgeheven en vervangen door Uilenspiegel, weekblad voor het gezin. Het isolement van de communisten in de Koude Oorlogsperiode was toen al vergevorderd en de politieke vernieuwing waar Voorwaarts in zijn korte bestaan van getuigde was volledig mislukt.

Voorwaarts opende elke week met een politieke prent. Die tekeningen zijn onder andere gemaakt door tekenaars die we later elders zijn tegengekomen, zoals Max Velthuijs, bekend van de Kikker prentenboeken voor kinderen, Frits  Behrendt, jarenlang politieke tekenaar van onder andere het Algemeen Handelsblad, Het Parool en de De Telegraaf, en Alex Jagtenberg, tekenaar en grafisch ontwerper die onder meer boekomslagen maakte voor de uitgevers H.J. Paris en Born.

Leo Molenaar, de biograaf van Marcus Bakker, kwam lang geleden in het bezit van een volledige stapel nummers van Voorwaarts. Hij nam ze onlangs door, schreef er een verhaal over en selecteerde een aantal voor die tijd en voor dat blad typerende prenten.

Bevrijding

Deze prent van Behrendt (uit 1947) tekent het overwinningsgevoel van de verzetsmensen uit de kringen van De Waarheid. De nazi, die vijf jaar lang de makers en verspreiders van het blad op de hielen zat, wordt hier gevankelijk weggevoerd langs de verzetsman die nu openlijk zijn blad kan afficheren.

De oorlog in Indonesië

Een belangrijk thema in Voorwaarts was de oorlog in het voormalige Nederlands Indië. De CPN bestreed in alle toonaarden de koloniale reactie en bovenal de bereidwillige medewerking van de PvdA, de partij die deelname aan de regering hoger schatte dan solidariteit met de vrijheidsstrijders.

Op deze prent van Max Velthuijs uit 1949 probeert premier Drees (PvdA) de bloedvlekken weg te wissen van de massamoorden in Bondowongo, Zuid-Celebes en Peniwen.

In juni 1949, enkele maanden na het einde van het tweede militaire optreden van Nederland in Indonesië, vonden er gemeenteraadsverkiezingen plaats. Voorwaarts stond met deze tekening van Alex Jagtenberg duidelijk in het teken van de verkiezingscampagne.

Voor de Eenheidsvakbeweging

Een van de belangrijkste punten op het politieke verlanglijstje van de communisten bij de bevrijding was het doorbreken van de verdeeldheid van de werkende klasse in de verzuilde vooroorlogse vakbeweging. De Eenheidsvakbeweging, in 1944 in het bevrijde zuiden opgericht, en later omgevormd tot Eenheidsvakcentrale (EVC) kreeg echter al snel na de bevrijding concurrentie van de oude, weer tot leven gewekte bonden. Pogingen tot een fusie tussen EVC en NVV liepen stuk.

Na het afketsen van de fusie tekende Frits Behrendt in Voorwaarts hoe de kapitalisten in hun vuistje lachten om de afwijzende hand van het NVV.

Gebroken met de partij

Behrendt brak met Voorwaarts en de CPN nadat Stalin zich in 1948 tegen de Joegoslavische leider Tito had gekeerd. Behrendt was in Joegoslavië geweest namens de Nederlandse jeugdbeweging ANJV om mee te helpen met de aanleg van de autosnelweg tussen Belgrado en Zagreb. Hij werkte daarna nog korte tijd in de DDR voor de Freie Deutsche Jugend, maar werd daar vanwege ’titoïstische activiteiten’ gearresteerd en het land uit gezet. In zijn latere carrière als politiek tekenaar toonde hij zich een onvermoeibare tegenstander van de communistische dictatuur.

Max Velthuijs, die ook zijn twijfels had over de ‘excommunicatie’ van Tito uit de communistische beweging brak met de partij in 1953 na het zogenaamde ‘joodse dokterscomplot’ tegen Stalin begin 1953. Alex Jagtenberg koos in 1958 in het interne partijconflict over de EVC de kant van de oppositie tegen partijleider De Groot. Door zijn huwelijk met een Indonesische bleef hij verbonden met de anti-koloniale strijd. In een interview in 1989 zei hij dat hij nog steeds achter de communistische beginselen stond, maar teleurgesteld was in de uitwerking van het politieke systeem.

[met dank aan de informatie van Leo Molenaar. De volledige collectie van Voorwaarts zal tezijnertijd worden overgedragen aan het Museum Beeld & Geluid, dat het voormalige Persmuseum enkele jaren geleden heeft overgenomen]