ACHTERGROND - Amsterdam is de stad van dominees en kooplieden. Die laatsten hebben gezorgd voor een van de officieuze symbolen van de stad: de alom aanwezige Hermes, de Griekse god van de handel, kooplieden, dieven, boodschappers en reizigers.
De god – door de Romeinen aangeduid als Mercurius – wordt meestal afgebeeld als een naakte jonge man met twee attributen: de herautenstaf en een gevleugelde helm. Dit standbeeld maakt deel uit van de decoratie van het Tropenmuseum.
De beeldhouwers die de sculptuur verzorgden van de Beurs van Berlage hadden wat meer moeite met naaktheid en gaven Hermes een mantel over de schouders en een nogal onpraktisch ogende rok die, zo te zien, permanent met de arm moest worden opgehouden.
Een derde attribuut van Hermes is de goed-gevulde beurs. Deze mies kijkende Hermes siert het herbouwde V.O.C.-schip ‘Amsterdam’, dat voor anker ligt bij het Scheepvaartmuseum.
Niet zelden heeft Hermes ook laarzen met vleugels. In de Griekse oudheid kon hij ook worden afgebeeld als een oude man, maar die is in onze eigen traditie bij mijn weten nooit aangeslagen. Ook de ‘herme’, een zuil met alleen een portret en een fallus, is niet erg populair geworden (zelfs niet op de Wallen). De ‘Hermes-als-kleuter’ is het dan weer wel, zoals dit guitige kereltje op het dak van het huis aan de Keizersgracht 64.
Een andere afbeeldingswijze, ook in Griekenland zeldzaam, is Hermes als drakendoder. Deze is te zien aan de Raadhuisstraat 2-6.
Amsterdam heeft verschillende huizen, kantoren, loodsen en pakhuizen die Hermes, Mercurius of Merkuur heten. De bekendste ziet u wanneer u vanaf het Centraal Station (dat overigens een Hermes in de façade heeft) de stad inwandelt op een van de gebouwen aan uw rechterhand, dat u misschien kent als het voormalige New Age-centrum Oibibio. Dit huis is wat minder opvallend: Herengracht 278.
Op een plek die ik me niet herinner fotografeerde ik deze Hermes, zittend naast het wapen van de Verenigde Staten en Poseidon.
Aan het Singel is op nummer 36 deze Hermes te zien: na zijn winst te hebben genomen, rust hij uit, maar de haan rechts zal ervoor zorgen dat hij wel weer aan het werk gaat. Repos ailleurs. Veel calvinistischer kan het niet worden.
Op diverse plaatsen is de aanwezigheid van de handelsgod alleen gesuggereerd met zijn portret. Dit is de handelsgod op het Mercatorplein. (Dat is vernoemd naar de landkaartenmaker Mercator, die eigenlijk Geert de Cremer heette. En een kramer is een koopman, dus daarom Hermes.) (Dit gaat door voor Amsterdamse humor.)
Nog subtieler is de goddelijke aanwezigheid als alleen zijn attribuut is afgebeeld. Deze herautenstaf vindt u in de Enge Kapelsteeg en wat die adelaar ermee te maken heeft, weet ik ook niet. Het is in elk geval geen gebruikelijk hoofdstedelijk heraldisch beest.
Dit is gangbaardere Amsterdamse symboliek: linksboven het meest gebruikelijke wapen (de drie andreaskruisen) en rechtsboven het middeleeuwse stadswapen met de kogge, dat ik persoonlijk erg mooi vind. Middenin Hermes’ herautenstaf, diens gevleugelde hoed en twee hoorns vol overvloed, terwijl u in de onderste hoeken de koopman en de dominee aantreft, gerepresenteerd door de beurs van Berlage en de Westerkerk. Het had het huis kunnen zijn van Batavus Droogstoppel, maar het is niet de Lauriergracht 37, maar de Herengracht 141.
Het Latijnse devies betekent dat Vrouw Fortuna de dapperen helpt. Datzelfde huis aan de Herengracht 141 heeft overigens ook een van de allermooiste beeldjes van Hermes.
En tot slot de Hermes waar ik soms ’s nachts langs kom fietsen: op de ingang tot het landgoed Frankendael, aan de weg naar Utrecht.
