Kunst op Zondag | Gevelstenen

ACHTERGROND - Blader in boeken over de geschiedenis van de kunst en je ziet schilderijen, architectuur en beelden uit ’s wereld beste musea. Typische volkskunst staat er zelden bij, terwijl die vaak net zo leuk is en een eigen verhaal vertelt. Vandaag iets over gevelsteentjes.

Het genre is vrijwel uniek voor de Lage Landen: je vindt gevelsteentjes eigenlijk vooral in de Nederlandse en enkele Belgische steden, hoewel er elders in West-Europa ook enkele zijn. Dat ik hieronder alleen Amsterdamse gevelstenen toon, mag u uitleggen als hoofdstedelijke arrogantie maar is in feite omdat ik daar nou eenmaal woon en ik mijn camera niet bij me heb in Hoorn, Zutphen, Middelburg, Maastricht of Antwerpen – al weet ik dat ook daar leuke steentjes zijn.

Eerst maar even iets over de functie. Vroeger, voordat er straten met huisnummers waren, hadden de huizen namen die konden zijn afgeleid van bijvoorbeeld een ambacht dat er werd uitgeoefend. Deze gevelsteen, te vinden op het pleintje voor de Brakke Grond, was van het kantoor van de stedelijke vleeskeuringsdienst.

Veel systeem zit er niet in de huizennamen en ik heb het vermoeden dat het ook niet altijd waar is dat ze dienden als adresaanduiding. Je vindt ze ook als er geen enkele twijfel kon zijn over de bewoners en bovendien zijn er veel doubletten. Dit is een koning David op een school aan de Oude Schans, maar in de Lindenstraat zitten, op een steenworp afstand van elkaar, nog drie koningen David. Dat maakt een functie als adresaanduiding onwaarschijnlijk.

De beeldhouwers hebben vaak erg hun best gedaan. Dit gevelsteentje, te vinden op het Begijnenhof, stelt de Emmaüsgangers voor. De kunstenaar heeft zich gedocumenteerd om een mooi bijbels landschap weer te geven, met een authentiek ogend oosters gebouw op de achtergrond. Ik zal er niet over mopperen dat het een anachronisme vormt: een moskee, compleet met minaret.

Dit gevelsteentje illustreert een volksverhaal: de Vier Heemskinderen. Het zit op de hoek van Herengracht en Leidsegracht.

Andere gevelsteentjes verwijzen naar de Griekse mythologie, zoals de onderstaande: de zanger Arion, die door piraten werd gedwongen zelfmoord te plegen door in volle zee van een schip af te springen. Zijn laatste verzoek: of hij nog één keer mocht zingen. Dat leek de piraten geen slecht idee, je woonde niet elke dag een recital bij. Ook een dolfijn kwam luisteren, en die redde de zanger die, zo te zien, al dolfijnrijdend verder zong. De stijl suggereert dat dit steentje niet zo heel oud is en het bevindt zich dan ook aan de Hoogtekadijk 78: niet echt in het echte stadscentrum.

Veel gevelsteentjes tonen steden, zoals hier Wesel in Duitsland (Monnikenstraat 19). Elders zijn Zutphen en Schagen te zien, terwijl op de Dam (vlakbij Krasnapolsky) de stad Den Bosch is afgebeeld, gebaseerd op een tekening van het beleg van die stad.

Soms koos men voor de wapens van de stad. Hier is Venetië met de leeuw van Sint-Marcus (op de Stromarkt).

Ook beroepen zijn vaak afgebeeld: aansprekers, boeren, soldaten, bakkers, graandragers, vissers, jagers, een min, een huisman – ze zijn er allemaal wel ergens. Hier is een turfwerkster op het terrein van het voormalige Binnengasthuis.

Het onderstaande steentje, in de Runstraat, vertelt een verhaal. Blijkbaar was de bewoner van dit huis een bewonderaar van de Pruisische keurvorst Frederik III, die in de Spaanse Successieoorlog een bondgenoot was van de Republiek en die in 1701 de koningstitel verwierf. In de achttiende eeuw konden coalities echter wisselen en de Republiek en Pruisen stonden ook wel eens tegenover elkaar. Een latere bewoner zal verantwoordelijk zijn geweest voor dit vandalisme.

In de negentiende eeuw raakten de gevelsteentjes in onbruik, maar in de twintigste eeuw werd de traditie hernomen. Deze is in de Korte Keizerstraat en spreekt voor zich.

Tot slot een van de oudste: een Annunciatie op de Oude Kerk, uitziend over de Bierkaai. De kleuren komen op mijn foto niet goed tot hun recht, maar het had een Renaissance-schilderij kunnen zijn.

Gevelsteentjes zijn in Amsterdam echt overal te vinden. Collecties zijn te zien aan het begin van de Oudezijds Voorburgwal, op het Begijnenhof, bij de zuidwestelijke uitgang van de Rijksmuseumtunnel en langs het fietspad door de Sint-Luciënsteeg. Daar vindt u onder meer deze olijke drieling. Online zijn er deze en die collectie.

Hoewel ik serieus meen dat gevelsteentjes een hoofdstuk verdienen in de handboeken over kunstgeschiedenis, zijn ze voor mij een hobby. Ik heb hierboven slechts een impressie willen geven. Wie er echt iets van wil weten, wende zich tot de Vereniging Vrienden van Amsterdamse Gevelstenen.