Kunst op Zondag | Boeken

In de vorige Kunst op Zondag stelden we de vraag of strips kunst zijn. Met de Boekenweek in het vooruitzicht zouden we eenzelfde vraag kunnen stellen over boeken. Dat doen we niet, vandaag brengen we een andere stelling in: Strips, romans en verhalen mogen soms kunst zijn en soms niet, de enige boeken die altijd  kunst zijn, zijn kunstenaarsboeken.

Zowel over de oorsprong als over de definitie van wat in het Engels ‘Artists’ Books’ en in het Frans ‘Livre d’artiste’ wordt genoemd, lopen de opvattingen uiteen.
De Wikipedia definieert kunstenaarsboeken als kunstwerken, uitgevoerd in verschillende (boek)vormen. Eén van de allereerste kunstenaarsboeken zou Songs of Innocence and of Experience (1789 – 1794) van William Blake zijn. Hij illustreerde zijn gedichten zelf,  zijn vrouw verzorgde inkleurwerk en het bindwerk en ze brachten het boek in eigen beheer uit. Een pagina uit Songs of Innoncence and of Experience.

De Koninklijke Bibliotheek vindt het kunstenaarsboek een typisch Frans verschijnsel en noemt als één van de eerste kunstenaarsboeken ‘La fin du monde’ (1919) van avant-garde auteur Blaise Cendrars, geïllustreerd door Fernand Léger.

Een pagina uit Fin du Monde (het boekje is hier door te bladeren).

Kunstenaarsboeken als een co-productie van schrijvers en beeldend kunstenaars komen nog tot op vandaag voor. Maar vooral na 1945 werden steeds vaker kunstenaarsboeken alleen door beeldend kunstenaars gemaakt. 
Het dichtst bij een goede definitie zit misschien Stephen Bury,  hoogleraar moderne kunsten en specialist op gebied van kunstenaarsboeken. “Kunstenaarsboeken zijn boeken of op boeken lijkende voorwerpen waarvan over de weergave de kunstenaar een hoge mate van controle heeft. Het boek is bedoeld als een kunstwerk op zich”.

Geen uitgevers die zich bemoeien met transcripties en boekomslagen, zoals in de literatuur het geval is. Bury’s defintie kan tot verwarring leiden, want is een van boeken gemaakt object ook een kunstenaarsboek? Vier jaar geleden toonde de Boekenweek affiesjes met foto’s van boeksculpturen van Nicholas Galanin. Van duizenden bij elkaar geperste pagina’s maakte hij portretten van Nederlandse schrijvers. Zijn dit “op boeken lijkende voorwerpen” volgens Bury’s definitie?

Vandaag de dag komen kunstenaarsboeken in allerlei vormen voor. Van het meer traditionele “tekst –plaatje” concept tot louter beelden, figuratief of abstract. Van spelen met letters en druktechnieken tot creatieve boekconstructies. Een paar voorbeelden uit Nederland.

De dichter Marco Nijmeijer werkte samen met collagekunstenaar João Colagem. “Misschien is water van dun hout” bestaat uit 24 combinaties gedicht-collage. In twaalf gevallen is er een collage gemaakt bij een bestaand gedicht, in de andere twaalf gevallen was het andersom.

In februari was in Amsterdam een expositie te zien van het Boundless-project van het Amsterdams Grafisch Atelier. Met kunstenaarsboeken van vierentwintig kunstenaars, waaronder Hanneke Barendregt, die tekstloze boekjes in allerlei vormen maakt.

Het Amsterdams Grafisch Atelier laat ons weten dat de boeken in de nabije toekomst in het Museum Meermanno (huis van het boek) worden geëxposeerd.

Het voordeel van kunstenaarsboeken is dat je geen bijzonder grote expositieruimte nodig hebt om veel te laten zien. Het Grafisch Atelier Den Bosch presenteert tot 14 april 52 kunstenaars en hun boeken.  We noemen er twee. Emmy Dijkstra, van wie tot 22 maart ook in Enschede werk is te zien en Lies Verdenius, van wie tegelijkertijd in het Japans Cultureel Centrum (Amsterdam) een ander boek is te zien.

Emmy Dijkstra.

Lies Verdenius – Panorama van de ziel.

Nu niet in een expositie te zien, maar wel helemaal door te bladeren op zijn website,  zijn de drie kunstenaarsboeken van Harry Haarsma. Klik op zijn website op ‘Veronica’ en ‘(aan)tekeningen’ en ‘Slapeloos’. Uiterst associatieve dagboeken of notitieboekjes, waarin hij zijn waarnemingen ordent en en met een schilderij op reageert. Hier een pagina uit ‘Slapeloos’.

Het kunstenaars E-boek als zelfstandig kunstwerk, misschien zelfs als app op je Iphone, heb ik nog niet kunnen ontdekken. Maar online zijn wel aardig wat kunstenaarsboeken in te zien. Reeds Digital Collections is de moeite waard. Na een tentoonstelling in 2010 zette het Britse Royal Academy of Arts er tien online. Op Zybooks online artists’ books gallery heb je met een klik op de plaatjes een kijk op het binnenwerk.

Veel informatie over de geschiedenis van kunstenaarsboeken uit Nederland en België vind je op het weblogs van Henk Woudsma. Met in deel I de 70’er en 80’er jaren en in deel II de 90’er jaren tot nu.

Bijna elk museum heeft wel kunstenaarsboeken in de collectie (bijvoorbeeld het Van Abbemuseum in Eindhoven en het Stedelijk Museum Amsterdam). In het eerder genoemde Museum Meermanno (het huis van het boek) is van 17 maart tot 2 juni een expositie te zien van hedendaagse Russische kunstenaarsboeken van Grigory Katsnelson (alias Girsh).

Of er een juiste definitie van kunstenaarsboeken is, zal je misschien worst zijn. Dat moet ook de Fluxus-kunstenaar Dieter Roth hebben gedacht toen hij ‘Literaturwurst’ maakte. Een serie boeken die gemaakt waren volgens worstrecepten en in plaats van vlees werden boeken of tijdschriften gebruikt. Dat moet Beatrice Coron, die met papiersnijden verhalen maakt, geïnspireerd hebben tot het eetbare boek.

Dieter Roth – Literaturwurst.

Tot slot: Hoofdpijn gekregen van vragen over defintities van kunsten of van kunstgenres? Maskull Lasserre symboliseert dat wellicht met de afbeelding die boven dit artikel is gebruikt. Hier de voor- en achterzijde van zijn ‘Incarnate Three Degrees of Certainty II’.