Kunnen we niet zonder populisme?

COLUMN -

Wat verklaart het succes van Trump? Is het zijn racisme en zijn seksisme, die de boze witte mannen een stem hebben gegeven? Of is het ruraal Amerika dat zijn woede over de eigen wanhopige toestand tot uitdrukking heeft willen brengen over de gevestigde orde die hen in de steek heeft gelaten? Er spelen vast allerlei factoren een rol in de opkomst van het populisme, ook in Europa, maar volgens mij blijft één factor daarbij onterecht onderbelicht.

De aantrekkingskracht van het populisme, puur op zichzelf.

Nu is een probleem met praten over populisme altijd dat de term allerlei betekenissen kent, die niet altijd nauwkeurig uit elkaar worden gehaald. Vaak wordt hij gebruikt om politieke retoriek te benoemen die men te simpel vindt: ‘makkelijke oplossingen’ voor ‘ingewikkelde problemen’. Als zodanig is het alleen een scheldwoord; het is niet waar ik het over wil hebben.

De democratie is vervelend

Maar er is ook het populisme als een ideologie: de opvatting dat het volk een eenheid is, met specifieke eigen belangen en een specifieke eigen wil. De belangen en de wil van de individuen zijn daar nog niet eens ondergeschikt aan: ze zijn hetzelfde. Eindeloos vergaderen is daarom ook eigenlijk niet nodig; je hebt alleen een ‘sterke’ man nodig die het allemaal gaat ‘regelen’.

In die zin is het populisme ondemocratisch. In ieder geval als we ‘democratie’ dan weer zien als een wereldbeeld waarin de samenleving bestaat uit allerlei groepen die met elkaar moeten overleggen om ervoor te zorgen dat niemand in de verdrukking komt en er een optimale oplossing bestaat voor iedereen.

Ik geloof dat de meeste mensen het erover eens zijn dat de democratie enorm vervelend is – al dat eindeloze gepraat, al die compromissen die nooit iemand helemaal gelukkig maken, al die ontevredenheid. Democratisch zijn is genoegen nemen met de onvolmaaktheid van de wereld.

Het verenigde volk wordt nooit verslagen

Bovendien veronderstelt de democratie uiteindelijk individualisme en rationalisme. Groepen mensen zijn geen organische eenheden, maar bestaan uiteindelijk uit personen die ook lid kunnen zijn van allerlei andere groepen. En de enige manier waarop we er uiteindelijk met elkaar uitkomen, is door redelijk te zijn, en argumenten te wegen.

Tegenover dat individualisme en dat rationalisme staan natuurlijk het warme gevoel van saamhorigheid en gevoel. En die vormen daarmee vanouds de aantrekkingskracht van het populisme: niet langer hoeven worstelen, en zeuren, en moeten omgaan met allerlei minderheden die vervelende dingen tegen je zeggen, maar opgaan in het geheel van het volk. Weten dat je gelijk hebt omdat je de mening van het volk nu eenmaal juist is.

Wát die mening vervolgens is, dat kan alle kanten op gaan, en daarom heb je zowel rechts- als links-populisme. Om de aantrekkingskracht van het wereldbeeld te begrijpen, moet je het populisme bestuderen dat het dichtst bij je eigen politieke opvatting ligt. Ik houd het bijvoorbeeld nauwelijks droog bij het Chileense lied El pueblo unido jamás será vencido, hierboven, waarvan de tekst expliciet populistisch is: ‘het verenigde volk wordt nooit verslagen’. Ja! Wij arbeiders pikken het niet meer! We laten ons niet onderdrukken! We komen op voor ons recht op een eerlijk inkomen! Enzovoort.

Als ik daar tussen die mensen zou staan, zou ik er ook in opgaan. Ik zou mijn vuist opsteken. De volgende dag zou ik me een beetje schamen, maar op de dag zelf zou ik gelukkig zijn.

Bijna anoniem

De combinatie van een rechts wereldbeeld met populisme leidt eerder tot het seksisme en, vooral, het racisme dat je nu terugziet bij Trump en zijn entourage: mensen met andere belangen en een andere wil horen per definitie niet bij het volk. Ook het afzetten tegen de intellectuele elite, de deskundigen met al hun ingewikkelde gedoe, past er goed bij; al vind je dit ook onder linkse populisten wel.

Een bekende theoreticus (en door moord gefnuikt practicant) van het moderne populisme was natuurlijk Pim Fortuyn, die onder andere sprak van de ‘verweesde samenleving’. Fortuyn had nog niet het enorme effect kunnen zien dat het internet op die verwezing zou hebben. Mensen verkeren sinds de tv minder in elkaars fysieke nabijheid en voelen zich daardoor eenzamer. Dankzij de sociale media komen ze elkaar weer tegen, zij het vaak anoniem (op Twitter bijvoorbeeld) of bijna anoniem (op Facebook waar je bevriend kunt zijn met mensen van wie je niet veel meer weet dan de naam).

Populistische retoriek

Er wordt wel gezegd dat het internet het effect van een bubble versterkt – mensen laten zich alleen in eigen kring informeren, maar het zou mij niet verbazen als het omgekeerde een nog sterker effect had: je wordt op internet heel gemakkelijk geconfronteerd met de gigantisch grote diversiteit aan opinies die op de wereld bestaat, en dat doet je al snel wanhopen aan de mogelijkheid van democratie en verlangen naar het warme bad van een volk dat het met elkaar eens is.

Om wie zich dat bad formeert, is misschien voor een deel toeval. Donald Trump is nuttig als al dan niet sterke man, omdat men hem al kent omdat hij uitgesproken is, en in ieder geval allerlei populistische retoriek gebruikt, vooral uit de rechtse hoek.

Een probleem van links is dat het niet populistisch meer is. Je kunt als YouTube-socialist nog wel met je vuist gaan zwaaien bij Chileense video’s. Maar bijeenkomsten van deze soort nemen wij niet serieus meer. We kunnen ze niet serieus meer nemen.

Maar goed ook

Dat heeft minstens twee oorzaken. In de eerste plaats heeft links juist de diversiteit omarmd, de belangen van allerlei minderheidsgroepen; en dat is natuurlijk in conflict met het verlangen om het volk als een eenheid te zien. In de tweede plaats is links pragmatischer geworden. En de democratie werkt als organisatie van een maatschappij nu eenmaal om allerlei redenen beter dan het populisme. Al is het maar omdat de laatste gebaseerd is op een waanidee. De SP heeft duidelijk populistische wortels, maar is in de praktijk al decennia een sociaal-democratische partij.

Het is aan de ene kant maar goed ook. Samen overleggen om naar redelijke oplossing van onze gigantische problemen te komen is het enige wat erop zit in onze complexe wereld. Maar tegelijkertijd gaat het voorbij aan emotionele behoeften van de mens. Ze worden natuurlijk deels gebotvierd in bepaalde vormen van ‘politieke correctheid’, die ook suggereren dat er één juiste weg bestaat en dat je kunt behoren tot een groep mensen die toegang hebben tot kennis over die juiste weg.

Leeghoofden

Maar het blijft een lapmiddel. Per definitie blijf je er grote groepen mensen (het domme volk) mee uitsluiten. Bovendien zie ik de massa’s nog niet ‘Wij zijn allen Nederlanders met een migratie-achtergrond!’ staan scanderen.

Dit is het duivelse dilemma waar we nu in verkeren. Er moet een manier gevonden worden om de gevoelens van saamhorigheid en vastberadenheid die eigen zijn aan het populisme in te zetten voor betere doelen. Omdat het aantrekkelijke gevoelens zijn. Omdat we ze niet willen voorbehouden voor figuren als Trump, Le Pen, Wilders en hun aanhangers.