Juncker, de uitkomst van een machtsgreep

ANALYSE - Jean-Claude Juncker als kandidaat-voorzitter van de Commissie is de som van niet goed doordachte besluiten en vooruitziende slimmigheden. Het resultaat is een machtsgreep van het Europees Parlement. Die verloopt ten koste van de staatshoofden en regeringsleiders en van de Commissie. Curieus is dat de EU een leider krijgt die niemand had gewild, naar verluidt zelfs Juncker zelf niet.

Volgens het Europese Verdrag wijst de Europese Raad de kandidaat-voorzitter van de Commissie aan. Zo gaat dat al meer dan een halve eeuw. Vervolgens besluit het Europees Parlement met meerderheid van de leden over de benoeming. De aanwijzing gebeurt ‘rekening houdend met de verkiezingen van het Europees Parlement’.

Het Europees Parlement draait bij het streven naar machtsuitbreiding nu de rollen 100% om. Dat gebeurt buiten de Europese verdragen om. Afgelopen winter hebben de politieke fracties daar zogenaamde ‘Spitzenkandidaten’ benoemd. Zij fungeerden bij de Europese verkiezingen als lijsttrekkers. De Spitzenkandidaat die de Europese verkiezingen won, zou volgens het Europees Parlement de Commissievoorzitter moeten worden.

Kanselier Angela Merkel, als boegbeeld van de Europese Raad de échte leider van de EU, voelde niks voor deze nieuwe aanpak. Zij had meteen al door dat hier ellende van kwam. Pas nadat alle andere fracties hun kandidaat hadden aangewezen, kwam Merkel’s Europese Volks Partij (met ons CDA) met haar kandidaat. Dat werd de voormalige Luxemburgse premier Jean-Claude Juncker. Vervolgens won in mei die EVP met Juncker de verkiezingen van de sociaaldemocraten met MartinSchulz als Spitzenkandidaat.

Vooruitziende slimmigheid

Met vooruitziende slimmigheid heeft het Europees Parlement de rollen omgedraaid. Historisch gezien is dit te begrijpen. Ieder parlement vecht in de parlementaire democratie om machtsuitbreiding. Het Europees Parlement controleert de Commissie, het dagelijks bestuur van de EU. Het parlement wil met Junckers benoeming zijn greep op die Commissie (vaak aangeduid als ‘Brussel’) versterken. De Europese Raad, dus de echte bazen van Europa, hebben die machtsgreep kortom maar te slikken.

Het Europees Parlement motiveert zijn machtsgreep met de foutieve gedachte dat uit de verkiezingsuitslag automatisch meteen de beste kandidaat-voorzitter van de Commissie valt af te lezen. Dat blijkt vandaag echt een grote vergissing. Zoals hieronder blijkt zijn er diverse betere kandidaten. De zeer ervaren maar politiek en lichamelijk versleten Juncker is niet geknipt voor deze slopende functie.

Ten slotte wordt Juncker en daarmee de héle Commissie nu héél kwetsbaar tegenover het Europees Parlement. Beiden kunnen krachtens de verdragen iedere dag naar huis gestuurd worden door een parlement dat dit kunstje nog wel ’n keer vaker wil flikken. Namelijk om ongeschreven Europees recht te scheppen. Kortom 1-0 voor het parlement in Straatsburg.

Ondoordachte besluiten

Niet slim van de regeringsleiders was het om van de winter stilzwijgend die Spitzenkandidaten te laten passeren. De Europese Raad had moeten laten weten zich deze ongebruikelijke procedure niet te accepteren. Diverse regeringsleiders, waaronder premier Mark Rutte, hebben wel meteen gezegd: zo werken wij niet. Maar de Europese Raad als geheel zweeg. Foutje van Merkel én van voorzitter Herman Van Rompuy als voorzitter van de Europese Raad.

Het is tegelijk logisch dat vooral de Britse conservatieve regeringsleider David Cameron de machtsgreep van het Europees Parlement volop bestrijdt. Cameron heeft naar de letter van de Europese verdragen hélemaal gelijk. Het is volgens die verdragen de Europese Raad en alleen de Europese Raad die de opvolger van Commissievoorzitter José M. Barroso aanwijst.

Tot 2009, de komst van het Verdrag van Lissabon, kon Cameron een ongewenste kandidaat blokkeren. Die voordracht moest destijds namelijk unaniem zijn. Zo kon het Verenigd Koninkrijk in het verleden de Belgen Jean-Luc Dehaene en Guy Verhofstadt als zijnde te ongeremd pro Europa als kandidaat torpederen.

‘Cameron gruwt van de Luxemburger, voor hem hét gezicht van de oude pro-Europese elite en niet geschikt om de EU te hervormen. De Britse premier wil een kleinere Unie die zich met minder zaken bemoeit,’ aldus Marc Peeperkorn in de Volkskrant. Opgejaagd door zijn Conservatieve partij en de anti-EU UKIP (die de Europese verkiezingen won) kondigde Cameron aan desnoods uit de EU te stappen. Zoals bekend wil Cameron in zijn land in 2017 een referendum met het EU-lidmaatschap als de inzet.

Cameron is nu machteloos. Voortaan beslist een gekwalificeerde (ruwweg twee derde) meerderheid van de staatshoofden en regeringsleiders over de voordracht. Cameron krijgt daar nauwelijks steun. De overgrote meerderheid van de EU-landen steunt Juncker. Na zijn aanwijzing door de Europese Raad verwerft de Luxemburger in het parlement in Straatsburg in juli de vereiste meerderheid.

Afgelopen weekeinde besloten de Europese sociaaldemocraten in Parijs als tweede grootste fractie Juncker te steunen. Zij staan er wel op dat de nieuwe voorzitter meehelpt de Europese begrotingsnormen wat te versoepelen. Zo iets zat toch al in de lucht.

‘Selfie’ Deense dame

Inmiddels komt de frêle Deense minister-president, Helle Thorning-Schmidt (47), bovendrijven voor de opvolging van Van Rompuy als voorzitter van de Europese Raad. Aan deze sociaaldemocratische schoondochter van de Britse Labourleider Neil Kinnock zit maar één vlekje: Denemarken kent de euro niet.

Steeds is beweerd dat de voorzitter van de Europese Raad uit een land moet komen met de euro. Maar Merkel heeft vorige week plotseling verklaard dat dit vereiste niet (meer) doorslaggevend is. Waarna de speculaties ten gunste van de Deense toenamen. Voor deze meest prestigieuze topfunctie in de EU zijn echter nog wel meer kandidaten.

Die Thorning-Schmidt is niet op haar mondje gevallen. In een verhitte discussie in Brussel riep Juncker ooit: ‘Wij werken hier nu eenmaal volgens spelregels!’ Waarop de Deense de microfoon greep en Juncker vroeg: ‘Waarom zit jij dan voortdurend te roken?’.

Zij kreeg in december internationale bekendheid toen zij bij de begrafenis van Nelson Mandela, een selfie nam samen met de Amerikaanse president Barack Obama en premier Cameron. Kon dat wel, een selfie nemen tijdens een begrafenis? Daarop antwoordde zij: ‘De mensen waren letterlijk aan het dansen en het zingen. Er hing een goede sfeer.’ Daar kwam zij mee weg.

Coup de théatre?

Ofschoon iedereen spreekt van een gelopen race zou de Europese Raad vrijdag tóch verrassend kunnen eindigen. Stel dat Merkel en Cameron het alsnog eens worden en de functies omdraaien: Juncker volgt Van Rompuy op en Thorning-Schmidt wordt Commissievoorzitter. Wat doet het Europees Parlement dan? Zoals hieronder blijkt is er weinig tegen een dergelijk akkoord in te brengen. Behalve dan door het Europees Parlement…

Waarom geen Juncker?

Jean-Claude Juncker (59) was tot eind vorig jaar de onbetwiste doyen van de Europese Raad. De Luxemburger was regeringsleider van begin 1995 tot einde 2013 en was vaak tegelijk minister van Financiën. Hij was van 2005 tot 2013 bovendien voorzitter van de Eurogroep.

Juncker speelde afgelopen twintig jaar een belangrijke rol bij de verdubbeling van het aantal EU-landen, bij de invoering van de euro en het management van de eurocrises. Hij is de uitvinder van de euro-obligaties waarmee de met schuld overladen zuidelijke eurolanden en ook veel sociaaldemocraten de crisis rond de EMU te lijf hadden willen gaan. Op het eerste gezicht is Juncker kortom de geknipte opvolger van de Portugees Barroso die na tien jaar voorzitterschap van de Commissie vertrekt.

Toch bestaan tegen Juncker als Commissievoorzitter diverse bezwaren. Hij wil op alle terreinen méér Europa. Juncker gaat daarin verder dan zijn linkse rivaal Schulz. ‘Wat ik de eerste dag als Commissievoorzitter doe, is mijn ambtenaren dringend waarschuwen tegen iedere overregulering,’ zei Schulz op 14 maart tegen dagblad Die Presse. Zoiets zegt Juncker niet gauw.

Diverse politieke leiders (zie hieronder) pleiten net als Schulz vandaag voor een EU die zich hervormt en tegelijk meer terughoudend opstelt. Dat past niet meteen bij Juncker, de overtuigde Europese federalist. De befaamde ‘ever closer Union’, het voetje voor voetje de natiestaten uithollen van de Europese federalisten, is echter verleden tijd.

Of neem zijn manier van werken. Liefst bedisselde Juncker als Eurogroepvoorzitter alles kettingrokend in de late uren (en volgens kwade tongen met de fles in de buurt). Tien jaar geleden had de Luxemburger Commissievoorzitter kunnen worden, maar wilde niet. ‘Vandaag vertegenwoordigt hij het Europa van gisteren,’ zo luidt samengevat de kritiek.

Pokerspel van Merkel

De christendemocratische kanselier Angela Merkel zet, zoals tegenwoordig gebruikelijk, in de Europese Raad de toon zodra een keuze gemaakt wordt. Merkel was tegen de aanwijzing van de Spitzenkandidaten. Zij vindt dat alleen de Europese Raad de kandidaat voordraagt. Nu zij er toch mee zit, blaast zij betreffende Juncker warm en koud.

Meermalen verzekerde Merkel dat de Luxemburger vanzelfsprekend haar kandidaat is. Maar in de nacht van de recente top zei de kanselier ineens veelbetekenend dat de Luxemburger ‘niet de enige geschikte kandidaat is.’ Volgens Merkel ‘hebben wij meer tijd nodig voor dit proces met nog andere vacatures zoals de voorzitter van de Europese Raad en die van de Eurogroep.’

Die post van minister Jeroen Dijsselbloem komt in 2015 vrij. Naar verluidt heeft Merkel president François Hollande gepolst over het naar voren schuiven van de Franse IMF topvrouw Christine Lagarde. Maar Hollande zou liever op de Luxemburger mikken.

Drie regeringsleiders hebben zich openlijk uitgesproken tegen Juncker: de Brit David Cameron, de Zweed Fredrik Reinfeldt en de Hongaar Viktor Orban (de laatste twee EVP-ers!). Zij hebben niet voldoende stemmen om, als het er op aan komt, een voordracht te blokkeren. Anderzijds is het al vijftig jaar zo dat de kandidaat op basis van consensus tevoorschijn komt. Maar die tijd lijkt nu wel voorbij.

Opmerkelijk is het dat Merkel op 4 juni in de Bundestag onverwacht zei het ‘onaanvaardbaar’ te vinden geen rekening te houden met de Britse bezwaren tegen Juncker. Cameron zou dan een alibi hebben om nog meer tegen de EU te ageren. Maar hier spelen wellicht haar eigen belangen. De nieuwe partij Alternativ für Deutschland (AfD), die met zeven zetels naar Straatsburg komt en van de euro af wil, vormt een bedreiging voor Merkel’s CDU/CSU.

AfD wil zich aansluiten bij de conservatieve ECR waartoe Cameron behoort. In dat geval wordt de eurosceptische ECR in Straatsburg de derde grootste fractie, dus groter dan de liberalen van Guy Verhofstadt. Dat is een schrikbeeld voor Merkel die Cameron dezer dagen écht nodig heeft om de AfD als ECR-lid te weigeren.

Juncker of toch Juncker?

In Brussel circuleren twee denkpatronen. Het ene luidt dat Juncker moeilijk te passeren is zodra het Europees Parlement hem voordraagt. Hij krijgt dan vervolgens in de Europese Raad eveneens voldoende steun. Slaagt hij er met andere woorden in het EP voor zich te winnen, dan komt de Europese Raad op 26 juni tot zijn voordracht. Waarna het nieuw verkozen Europees Parlement hem medio juli tot Commissievoorzitter kan kronen.

De andere denkrichting is dat Merkel via haar vertrouweling Van Rompuy aanstuurt op een benoemingencarrousel. Voor de vier vrijkomende functies circuleren al minstens vijftien namen van geschikte kandidaten. Bovendien gaat het in de EU al tientallen jaren zo dat geen van de vooraf circulerende namen het uiteindelijk wordt. Keer op keer tovert de Europese Raad te elfder ure een outsider uit de hoed.

In dat scenario zit er voor Juncker geen Commissievoorzitterschap in.

Maar wat dan met Juncker? Wellicht is het prestigieuze voorzitterschap van de Europese Raad voor de Luxemburger. Al maanden gaat het gerucht dat hij in feite uit is op die allerhoogste baan. Als ervaren bemiddelaar die alle leidende figuren in en buiten Europa en hun trucages inmiddels wel kent, is Juncker daarvoor geschikt.

Rare kronkels

Er zitten trouwens rare kronkels in het beraad zoals dat tot nu toe verloopt. Volgens insider Peter Ludlow van Bureau Eurocomment hebben de leiders van de EVP, de SD en de ALDE de Europese Raad gesuggereerd dezelfde avond van 27 mei meteen Juncker voor te dragen.

Maar dit snel de knoop doorhakken stuitte op grote aarzeling bij, veelzeggend, …de EVP van Merkel en Juncker. Als compromis zijn vervolgens dan eigenlijk twee informateurs aangewezen. Van Rompuy namens de Europese Raad en Juncker namens het Europees Parlement.

Hoe hier wordt gepokerd blijkt verder uit de openlijke steun van de Belgische echt wel socialistische regeringsleider Elio di Rupo en volgens dagblad Le Monde van de sociaaldemocraat Hollande voor de christendemocraat Juncker.

Premier Mark Rutte daarentegen was na afloop over zijn Beneluxmaatje Juncker heel erg zuinig. Rutte zoekt een commissievoorzitter die de boodschap kan uitdragen ‘dat de EU zich vooral moet bezighouden met de groei van banen en met het versterken van de economie.’ Wie het zou kunnen worden wilde Rutte niet zeggen. ‘Omdat ik echt vind dat wij het eerst over de inhoud eens moeten zijn en pas daarna over een kandidaat spreken.’

Europa moet anders

Veel staatshoofden en regeringsleiders vinden dat de EU actie moet nemen tegen de opstoot van euroscepsis bij de recente EP-verkiezingen. Cameron klaagde in de vergadering de Unie aan als ‘te veelomvattend, te overheersend en te bemoeizuchtig’. Laat Europa zich beperken tot zijn kerntaken, aldus de Brit. Hollande zei dat veel Fransen vandaag de EU meer zien als een bedreiging dan als een kans.

Merkel, Hollande en Van Rompuy willen beter naar de opvattingen van de gewone mensen en hun dagelijkse noden luisteren. Merkel: kernvragen: blijft Europa concurrentieel? Hoe scheppen wij banen?’

De nieuwe Italiaanse premier Matteo Renzi praat in Brussel liever over het effectiever besteden van de financiën om banen te creëren, dan over het verdelen van topposities, zo verklaarde hij. De Franse president ten slotte pleitte in de Europese Raad voor scherper toezicht op het personenverkeer, maar zonder de Schengenregeling aan de kant te schuiven.

Tijd dringt

Over de benoeming van de andere vrijkomende posten is weinig naar buiten gekomen. Die functies komen pas later dit jaar of (zoals met Dijsselbloem) in 2015 vrij. In de Europese Raad benadrukte de Sloveense premier Alenka Bratušek dat er in het kwartet te verdelen topfuncties minstens één vrouw moet zitten. Nadat Merkel haar volop bijviel, werd dat het standpunt van de Europese Raad, aldus een insider.

Bij het oplossen van de puzzel wordt behalve op de politieke kleur en de capaciteiten van de kandidaten, er op gelet de functies over de héle EU te spreiden en Oost-Europa niet te vergeten. Verder moeten grote én kleine landen zich in de verdeling terugvinden. Zou op de achtergrond ook nog spelen dat regeringschefs het vandaag al zo overheersende Duitsland niet nóg machtiger willen? Dat is dan weer een handicapje voor Schulz.

Willen de regeringsleiders er geen bende van maken, dan moeten zij tijdens de Europese Raad van 26 en 27 juni hun kandidaat Commissievoorzitter voordragen. Het EP kan dan de benoeming midden juli vlak voor het zomerreces bevestigen. Waarna de beoogde voorzitter tijdens de zomermaanden in overleg met de regeringen zijn 27 kandidaat-commissarissen zoekt. In het najaar ondergaan die kandidaten vervolgens de hoorzittingen van het EP. Is dat allemaal gepasseerd dan volgt in het EP een finale stemming over het complete beoogde Commissieteam.

Ten slotte toch nog even langs de carrousel met namen? Verhofstadt (ALDE), mw. Thorning-Schmidt (Denemarken), Kenny (Ierland), de Fransen mw. Lagarde (IMF), Lamy, Barnier en Moscovici, Tusk en Sikorski (beiden Polen), Katainen (Finland), mw. Grybauskaite (Litouwen) en uiteraard onze Dijsselbloem. Dit zijn allemaal geschikte kandidaten. Maar daarvan zijn er nog wel meer die momenteel liever stilletjes hun kans afwachten.

Dit artikel van Jan Werts verscheen eerder op de website van het Montesquieu Instituut.