Islamisme als rancuneleer (2)

RECENSIE - Well, fuck me, Freddy! Dacht ik eindelijk een genuanceerde islamcriticus gevonden te hebben, blijkt hij als puntje bij paaltje komt óók gewoon van de Ayaan Hirsi Ali-school van er met de botte bijl op inhakken.

Aanbeland bij het hoofdstuk over de ‘Wortels van het fascisme in de islamitische geschiedenis’ lezen we eerst hoe het abrahamitisch monotheïsme absolute en blinde gehoorzaamheid eist. Hamed Abdel-Samad illustreert dat aan de hand van precies één verhaal: Abraham, die bereid is zijn eigen zoon te offeren, en juist daarom ook geprezen wordt. Door moslims wordt dit verhaal jaarlijks gevierd met het offerfeest.

In tegenstelling tot het polytheïsme verabsoluteert monotheïsme de waarheid tot één brandpunt (de ene, ware God), aan wie de mens absolute gehoorzaamheid verplicht is. Die God is bovendien intolerant: hij duldt geen andere goden naast zich en draagt de gelovigen op, de afgoderij uit te bannen.

Dit idee, dat er slechts één God is, die ons geschapen heeft, die alles bepaalt wat er met ons gebeurt, die ons vierentwintig uur per dag observeert, die onze gedachten en dromen kent, die ons leven met geboden en verboden controleert en ons bij tekortkomingen met helse kwellingen bestraft – dit idee is de oorsprong van de religieuze dictatuur, die zelf weer het voorbeeld voor alle andere dictaturen is.

Mohammed

Mohammed maakt Abraham zowel tot mythische oervader van de islam als tot mythische stamvader van de Arabieren: niet langer Izaak, maar Ismaël wordt op het altaar gelegd. Abraham en Ismael stichten de Kaäba als altaar voor de ene ware God.

Dat is niet enkel een religieuze zet, maar ook een politieke: de profeet wil de Arabische stammen zo verenigen onder de vlag van het monotheïsme. Net als zijn grootvader, schrijft Abdel-Samad, droomde Mohammed van een aaneengesmeed groot-arabisch rijk met de kaäba als religieus centrum, in een tijd dat de Arabische stammen met elkaar overhoop lagen en als proxylegertjes werden gebruikt door de grootmachten van die tijd: het christelijk-Romeinse Byzantium en het zoroastrisch-perzische Sassanidenrijk.

In Mekka moet men echter niets van zijn boodschap hebben: het profiteert als handelsknooppunt juist van haar rol als pluralistisch-religieus centrum, waar alle stammen hun goden hebben, hun geschillen even laten rusten en hun godsdienstige festiviteiten vieren. Pas in Medina heeft Mohammed succes: hij bemiddelt daar tussen twee grote stammen, en wordt er tot heerser gekroond.

Aanvankelijk zoekt hij aansluiting bij de Joodse stammen en hun godsdienst, wiens rituelen hem bevallen. De profeet neemt hun wassingen over, het gebed, vasten en het verbod op varkensvlees. De gebedsrichting is dan nog Jeruzalem, de sharia een woordelijke vertaling van halacha, “de weg”. Mohammed laat een verdrag opstellen met rechten en plichten voor alle islamitische, joodse (en heidense) gemeenschappen. Daaronder valt ook dat de Joden geen handel meer mogen drijven met de Mekkanen, met wie Mohammed op dat moment op voet van oorlog verkeert. Hij hoopt de christenen en Joden voor zijn godsdienst te kunnen winnen.

U-bocht

Dat gebeurt niet, en wanneer Mohammed vervolgens verraden wordt door Joodse stammen in Medina, die gemene zaak maken met de Mekkanen, maakt de profeet volgens Abdel-Samed een u-bocht. En op dat punt begint het gelazer…

Wat volgt zijn twee pagina’s waarin Abdel-Samed de meest dubieuze daden van Mohammed op een rijtje zet, en zo eenzijdig en zwart mogelijk uitlegt, om zo bij de voorstelling van een wrede tiran uit te komen, die een theocratisch kalifaat sticht, de joden en christenen uit de Hijaz verdrijft en aan zijn opvolgers de opdracht nalaat de wereld te veroveren. Dit is voor Abdel-Samad de centrale weeffout in de islam en het “geboorteuur van het islamitisch Oer-fascisme” (naar Eco’s ‘Ur-Fascismo’).

Het blijft bij een grove schets, zonder weging van het bewijsmateriaal of verantwoording van de keuzes die hij maakt; zonder voorbehoud en zonder voetnoten, waar een en ander dan wel ondubbelzinnig uit blijkt. De rest van het hoofdstuk springt de auteur in zevenmijlslaarzen door de geschiedenis, via de hanbalitische rechtsschool via proto-fundamentalisten als Ibn Taymiyya en de latere Ibn Abd al-Wahhab, regelrecht naar de geschriften van Sayyid Qutb. O, en alle islamisten zien Saladin als inspiratiefiguur: hij verenigde de moslims en verdreef de christelijke kruisridders.

Schotschrift

Dat is geen analyse, dat is een schotschrift. En ik moet zeggen dat mij dat nogal teleurstelt. Ik had op dit punt meer inhoud en een stuk meer inlevingsvermogen in zijn publiek verwacht. Is dit dezelfde Hamed Abdel-Samad die onderkent dat de islam ook mooie kanten heeft en dat het soefisme een prachtige spiritualiteit kent?

En het is niet dat de auteur zich niet bewust is dat de islamitische geschiedenis eeuwen heeft gekend waarin andere opvattingen over wat ‘islamitisch’ was domineerden: in hetzelfde hoofdstuk waarin hij Mohammed omschrijft als een proto-fascist, vertelt de auteur dat het islamitische rijk in haar gloriedagen een oase van libertinisme en theologische vrijzinnigheid was. Pas in perioden van verval zet de orthodoxie door en weet het de politiek voor haar karretje te spannen.

Maar die islamitische orthodoxie is voor Abdel-Samad stiekem dan blijkbaar toch de ‘ware islam’. In een interview met de Wiener Zeitung zegt de politicoloog het met zoveel woorden:

Wanneer men zegt, er is een gematigde islam, die van de jihad, van de sharia, van seksesegregatie en de doorregulering van het alledaagse leven afziet, wat blijft dan nog van de islam over? Er zijn gematigde moslims, maar er is geen gematigde islam.

Er zit een juridisch-politieke kant aan de islam zelf, zo begrijp ik uit dit interview, die reeds een fascistoïde karakter heeft. Deze wordt dan blijkbaar vertegenwoordigd door de orthodoxie (soennitisch of sji’itisch). Wanneer die orthodoxie zich opstelt als het alternatief voor moslimextremisten, die zich beroepen op de koran en het leven van de profeet (hetgeen volgens Abdel-Samad óók een legitieme interpretatie is), dan moeten we daar met z’n allen niet intrappen. Ook die islamitische orthodoxie zou het liefste zien dat de sjaria het hele maatschappelijke leven beheerst.

Hermeneutiek

Hoewel ik die redenering tot op grote hoogte kan volgen, dwing je moslims met die voorstelling van zaken te kiezen tussen ófwel het omarmen van een of andere vorm van islamitische orthodoxie, ófwel het verraad plegen aan hun geloof. Aangezien de meeste gelovigen hun godsdienst zien als hun identiteit en existentieel houvast, ligt het laatste niet bijster voor de hand.

Sowieso geloof ik niet in het ‘ware’ christendom, of het ‘ware’ Jodendom. Waarom zou ik dan wel meegaan in een vergelijkbare dogmatische logica waar het de islam betreft? Waarom zou de shafi’itische of hanbalitische traditie van theologiebeoefening méér de ‘ware islam’ vertegenwoordigen dan het moetazilisme of het soefisme, enkel omdat ze in de loop van eeuwen de dominante stromingen zijn geworden? Maakt dat hun hermeneutiek dwingender? Enkel wanneer je theologie bedrijft vanuit hun hermeneutische raamwerk, lijkt me. Kies een ander venster, en je komt elders uit.

Het is één ding een religie te bekritiseren in die hermeneutische tradities die in de loop van de eeuwen dominant geworden zijn; het is wat anders om te stellen dat die tradities eigenlijk de enige legitieme theologische papieren hebben en daarmee normatief te maken voor het ‘ware’ geloof.

Polemiek

Ondanks een veelbelovende opzet vervalt Hamed Abdel-Samad op het springende punt jammer genoeg toch in een uiterst botte polemiek over Mohammed, die hij niet nader onderbouwt en die moslims af zal stoten. En uiteindelijk blijkt Abdel-Samad de orthodoxie toch als de ‘ware’ islam te beschouwen. Dat is, gezien de insteek van zijn islamkritische benadering en het vermogen van de auteur nuances in de islam te onderkennen, behoorlijk teleurstellend.

– Hamed Abdel-Samad, Der islamische Faschismus: eine Analyse, Droemer, 2014, 223 pagina’s