Hoe corona de wereld verandert: een kleine inventarisatie

ESSAY - door Addie Schulte

Microparasieten en macroparasieten

In zijn boek Plagues and Peoples gebruikt historicus McNeill twee concepten om de impact van ziekten op de mensheid te beschrijven. Die invloed wordt aan de ene kant bepaald door de microparasieten: de bacteriën, virussen en andere onzichtbare levensvormen die ziekten veroorzaken. Maar er zijn ook ‘macroparasieten’: de heersers en staten die belasting heffen op onderdanen, hun arbeid gebruiken en soms daarvoor niet veel teruggeven. In zijn boek, oorspronkelijk gepubliceerd in 1976, onderzocht McNeill de verbanden tussen ziektes en beschavingen, lang voor dat gemeengoed was.

Een van de bekendste voorbeelden van de impact van ziekte op de wereldgeschiedenis is de rol van pokken en andere infectieziektes bij de Spaanse verovering van Mexico en de Andes. Tot 90 procent van de Amerindiaanse bevolking kwam om. Zowel de overwinnaar als de overwonnenen geloofden dat dit een goddelijk teken was, en daarmee werd de koloniale overheersing als het ware door de ziekte mogelijk gemaakt en bevestigd.

In de huidige coronacrisis is het ook noodzakelijk om scherp te focussen op de relatie tussen de microparasieten en de macroparasieten. Wetenschappers onderzoeken verwoed alle aspecten van Sars-Cov-2. Ze weten al veel, maar nog lang niet alle vragen zijn beantwoord.

Op macroniveau is de situatie nog verwarrender.

De verwachting is, soms zelfs de hoop, dat deze crisis veel en ten goede zal veranderen. Maar er is ook een enorm verlangen om terug keren naar normale tijden en oude gewoonten zo snel mogelijk weer op te pikken. Hoe zal deze crisis de toekomst beïnvloeden?

De impact van de crisis zal op veel terreinen voelbaar zijn. Er zijn echter drie domeinen die er bovenuit steken.

Het eerste is de relatie tussen natuur en mens: de ecologie. Het  tweede de relatie tussen de staat en het individu: de politiek. Het derde is de relatie tussen staten: de geopolitiek.

Ecologie

Het ecologische domein is het meest fundamentele. Zonder natuur is er niet te leven. Dit is echter ook het domein waar zaken vaak het langzaamst veranderen.

Hoewel nog niet alles bekend is, lijkt het zeker dat Sars-cov-2 van vleermuizen naar mensen is gemigreerd, vermoedelijk via een ander dier zoals het schubdier. Deze migratie is niet ongebruikelijk, veel infectieziekten bij de mens vinden hun oorsprong in (andere) dieren, zoals runderen, kippen of honden. Of denk aan de Q-koorts in Nederland.

Het nieuwe coronavirus toont de risico’s van samenleven met (wilde) dieren en misschien ook de risico’s van eten van hun vlees. China probeert al geruime tijd markten waar wilde dieren worden verkocht te sluiten, maar zelfs als dat lukt, zal het moeilijk zijn om alle interactie tussen mens en dier te beperken.

Sommige denkers zijn geneigd groot belang te hechten aan deze overdracht van dier op mens. De natuur slaat terug na alles wat we haar hebben aangedaan, schrijft filosoof Slavoj Žižek. Zo’n opmerking belichaamt het virus met een eigen wil of als een instrument in de handen van een natuurkracht. Daar is op zijn zachtst gezegd geen wetenschappelijk bewijs voor.

Maar het virus maakt ons er wel van bewust dat mensen, de zogenaamde meesters van het antropoceen, nog steeds kwetsbaar zijn. We zijn niet zo machtig als we denken.

Dit inzicht kan van invloed zijn op onze relatie met de natuur en andere potentiële rampen die door de mens zijn veroorzaakt en tegelijk uit de natuur voortvloeien. Bovenaan die lijst staat uiteraard de klimaatverandering, die zich zeer traag voltrekkende crisis. Door de huidige stilstand van auto’s, vliegtuigen en fabrieken is de uitstoot van co2 en andere broeikasgassen drastisch verminderd. De lucht boven de industriegebieden en transporthubs klaart op, wat een enorme verbetering van de gezondheid oplevert en een schitterende toekomst laat zien die de onze kan zijn als we ons gebruik van fossiele brandstoffen verminderen.

Of de lucht zo helder blijft, valt te betwijfelen. Maar in ons achterhoofd kunnen we die ervaring koesteren, en bedenken dat het mogelijk is om economische activiteiten te verminderen om een ​​ecologische omslag te forceren. Het is alleen de vraag wat de prijs daarvan is.

Politiek

Deze crisis wordt grotendeels aan de staat overgelaten. Die waarneming kan een open deur lijken, maar de implicaties zijn enorm. De staat is niet gepasseerd door multinationals of internationale organisaties. Ook is het vooral het nationale niveau van de staten dat de doorslag geeft. Burgemeesters en regionale bestuurders kunnen een belangrijke rol spelen, het zijn veelal de presidenten en premiers die het voortouw nemen (of dat nalaten, wat dan weer de aandacht trekt). En dit geldt in alle politieke systemen. Ideeën over de teloorgang van de staat kunnen weer een tijdje de koelkast in. Alleen de staat kan gelijktijdig, snel en krachtig optreden in al die verschillende arena’s waar dat nu nodig is: gezondheid, economie, veiligheid, het opleggen van een nieuwe openbare orde.

Voor burgers betekent dit een nieuwe afhankelijkheid van de staat. De persconferenties van de nationale leiders, in normale omstandigheden alleen interessant voor een handjevol professionals of politieke junkies, behoren nu tot de best bekeken programma’s. Een nieuwe uitspraak over afstand houden, de verlenging of versoepeling van een lockdown, kan het dagelijks leven van miljoenen mensen rechtstreeks beïnvloeden. Politiek is geen grap meer, geen bijzaak of vorm van amusement, maar een keiharde realiteit. En dit geldt ook voor economie. Financieel is een groot deel van de vrijemarkteconomieën genationaliseerd. Wat gaat die staat met die machtspositie doen?

Een gevolg van deze nieuwe verhoudingen is dat de zittende heersers voorlopig hun positie bevestigd en verstevigd zien. De Chinese leiders, die aanvankelijk verrast leken te zijn door de snelheid van de uitbraak, zijn weer vol vertrouwen. Crisis is een conservatieve kracht en versterkt de bestaande verhoudingen.

Een blijvende impact van de crisis kan een versterking van autoritaire neigingen zijn. Dit is niet het moment voor oppositie, toezicht of protest, is een veel gehoorde zin. Zelfs in het brave Nederland dacht de regering dat dit wel een goed moment was om tientallen wetten zonder veel discussie door het parlement te loodsen. Elders gaan de inperkingen van het debat veel verder. Er is geen reden om het virus de schuld te geven van deze neigingen, aangezien deze tendens op veel plekken al aan de gang was.

echnologie kan nog een extra zetje geven aan de uitbreiding van de macht van de staat. Apps om geïnfecteerde mensen te identificeren en anderen te waarschuwen, worden op verschillende plaatsen gebruikt en onderzocht. Ze kunnen een manier zijn om het virus te bestrijden, maar kunnen tegelijkertijd de overheidskennis over de burgers vergroten. Privacy, een verdedigingslinie van vrije burgers tegen een mogelijk onderdrukkende staat, kan worden gezien als een luxe die in tijden van crisis even niet beschikbaar is.

Hoe dan ook, een machtiger staat zou heel goed het resultaat kunnen zijn van deze crisis. En dat effect verdwijnt niet automatisch met het einde van de crisis.

Geopolitiek

Het laatste domein is dat van relaties tussen staten. Ondanks de rol van de WHO is het in deze crisis grotendeels elke staat voor zich. Internationale samenwerking, afgezien van die onder wetenschappers, is minimaal of neemt de vorm aan van propagandistische uitingen van public relations. Medici en gezichtsmaskers worden de wereld rond gestuurd om te tonen hoe krachtig sommige landen zijn.

In zekere zin is die nationale denkrichting een paradox. Alle landen worden geconfronteerd met hetzelfde virus, dezelfde dreiging, maar dit leidt niet tot eenheid. Het lijden in deze crisis heeft de neiging om op nationaal niveau tot eenheid te leiden, en op internationaal niveau te polariseren. Zelfs de grensovergangen tussen Nederland en België, geopend sinds 1960, zijn gesloten.

De intensivering van de internationale rivaliteit kan de vorm aannemen van racistische opmerkingen of zelfs fysieke aanvallen op mensen die worden gezien als risico’s of de schuld krijgen van de ziekte: Chinezen en andere Aziaten in Europa en elders, Afrikanen in China. Het leidt er ook toe dat staten strijden om schaarse middelen en goederen, zoals gezichtsmaskers of ventilatoren. Het virus maakt ons niet vriendelijker, hooguit voor wie we tot ‘ons’ rekenen.

Rivaliteit toont zich ook in de strijd tussen politieke systemen. Wie kan het virus het beste verslaan? De centraal geleide eenpartijstaat China? Het federale systeem van Duitsland of de technocratische staten zoals Singapore? Of misschien toch dat hybride politieke experiment, de Europese Unie, al kwam dat tamelijk traag uit de startblokken.

China heeft de eerste klap van de infectie opgevangen en herstelt zich terwijl de VS de zware impact voelt. De VS lijken in een zwakkere positie te verkeren. De schulden stapelen zich op en miljoenen mensen hebben hun baan verloren. Politici zijn net zo verdeeld als altijd. De ongelijkheid van het Amerikaanse gezondheidssysteem is duidelijk zichtbaar, zelfs de regering-Trump erkent nu dat dit een probleem is. Zoals altijd zijn de zwakke punten van de VS heel duidelijk te zien.

Maar als de crisis niet te lang duurt, kan de VS snel terugveren. Op dit moment is het nog te vroeg om te zeggen of corona een structurele impact zal hebben op de VS, een land waarvan al lange tijd gezegd wordt dat het in verval is.

De crisis heeft niet geleid tot een verbetering van de vitale relatie tussen de VS en China, beide partijen zien die eerder als een nieuwe episode in hun vete. De kloof tussen de twee landen zou groter kunnen worden als de VS volhardt in een America First-beleid terwijl China wereldwijd partnerschappen aan het opbouwen en opkopen is.

Effecten

De politieke en geopolitieke effecten van deze pandemie kunnen net zo ernstig zijn als de directe impact op de gezondheid van mensenlevens. Krachtigere staten, die hun controle over burgers versterken en een intensivering van de internationale rivaliteit zijn geen prettig perspectief. Als dit het resultaat is, kan dit de ecologische inzichten tenietdoen. Een green deal lijkt misschien niet meer zo belangrijk als we menen dat we basale bescherming nodig hebben. Maar de relatie met het milieu, ook in de vorm van microparasieten, is van vitaal belang.

McNeill eindigde zijn boek over plagen op een sombere toon:

Voor de toekomst en de korte termijn blijft het duidelijk dat de mensheid een van de meest massale en buitengewone ecologische omwentelingen op aarde heeft doorgemaakt. Geen stabiliteit maar een opeenvolging van scherpe veranderingen en abrupte wijzigingen in bestaande evenwichten tussen microparasitisme en macroparasitisme kan daarom in de nabije toekomst worden verwacht.

Het Sars-Cov-2-virus zal uiteindelijk een kleinere bedreiging worden, door de ontwikkeling van een vaccin of het ontstaan van groepsimmuniteit. Maar het heeft al de kwetsbaarheid, zwakheden en sterke punten van politieke, ecologische en economische structuren blootgelegd. Wie niet leert van crises, zal ze opnieuw beleven.

Addie Schulte is historicus en journalist. Deze gastbijdrage verscheen eerder op zijn website.