Het lawaai van vallende bladeren

Niet iedereen heeft het jaar 1989 nog paraat. De Polen hadden tien jaar vakbondsstrijd nodig om van het communisme verlost te raken, in Hongarije duurde het tien maanden, in de DDR tien weken, in Tsjecho Slowakije slechts tien dagen. De voorman van de ‘fluwelen revolutie’ was de wat verstrooid ogende, kettingrokende Vaclav Havel, de toneelschrijver, die via massale demonstraties met rinkelende sleutelbossen tot president werd gekozen.

Het was een buitengewoon jaar in de geschiedenis. Ik reisde, met enige opwinding, naar het Zuid-Duitse Hof,waar een eerste grenspost open ging, rook de tweetakt uit pruttelende uitlaten van eindeloze files pastelkleurige Trabantjes, die met piepende remmen op hun beurt wachtten voor het passeren van de grens, om vervolgens hun “Besucher-geld” (DM 100) af te halen en bij de plaatselijke kruidenier om te zetten in sinaasappels en andere westerse heerlijkheden.

Waarom was dat zo opwindend?

Na de instorting van Hitler’s duizendjarige rijk, duurde het even voordat de communisten in Tsjechoslowakije de macht grepen. (1948) Na twintig jaar stilstand poogde Alexander Dubcek het “socialisme een menselijke gezicht te geven”; een mooie ironische formule, want het socialisme ging toch om een humane bevrijding uit de kille relaties in het onversneden kapitalisme? De Russen vonden de Praagse Lente niet goed: tanks rolden Praag binnen en Dubcek werd tuinman in plaats van de moderne leider van Tsjechoslowakije. (1968)

Maar de vrijheidswil groeide. Mensenrechten, Charta 77, toenemende bekendheid van Havel. Uiteindelijk verloor het communistische regime de ambitie om aan de macht te blijven: Bruce Chatwin zou het een revolutie noemen, met “het gerucht van vallende bladeren”. En de rebelse, toneelschrijver was ineens president van een land. Hij tracteerde de wereld op zijn overpeinzingen en speeches. Hij kreeg prijzen, eredoctoraten, hij bezocht en kreeg bezoek. Steeds sprak hij, een wat nasaal, somber geluid, maar overtuigend en opwindend als je de geschreven tekst voor je ziet. Havel moest veel: de tegenstelling met de Duitsers verzoenen, die met de Russen, die met de Slowaken. Hij moest zijn land meenemen naar de moderniteit, hetgeen de bespiegeling “Angst voor de vrijheid” opleverde.

Op 10 mei 1990 zegt hij in Straatsburg: “Onze staat heeft geen enkele staatsidelogie. Het enige idee waarmee ik mijn binnen- en buitenlandse politiek wil bezielen, is het respect voor de rechten van de mens in de breedste zin van het woord en van respect voor het unieke karakter van de mens.”(p.52) Dat is, voor een post-communistische president, die een paar maanden op zijn plek zit, een korte maar uitstekende geloofsbrief. Medelijden met Gert Leers bevangt me, als ik zoiets lees: hij mag weer in een dienstauto, maar wat een missie…

Op 29 augustus 1990 spreekt hij in Oslo, over de anatomie van de haat. Mensen die kunnen haten, zijn niet onverschillig, apathisch of passief. Haat heeft een grote overeenkomst met liefde: zoals de verliefde hunkert naar zijn geliefde, zo zoekt de hater de gehate. Hatende mensen hebben een onrealistisch gevoel van hun aangedaan onrecht. Zij willen onbegrensd respect, liefde en aandacht. Zij hebben niet het gevoel dat zij daarvoor iets moeten doen. Maar zij krijgen die onbegrensde liefde en respect niet, hetgeen een permanent gevoel van frustratie en irritatie veroorzaakt.

De hatende mens kent geen glimlach, alleen een grimas. Hij kan geen oprechte grappen maken, alleen spotten. Hij is niet in staat tot werkelijke ironie, omdat hij geen zelfspot kent. Alleen iemand die om zichzelf kan lachen, kan echt lachen. De hater kenmerkt zich door een ernstig gezicht, lichtgeraaktheid, grote woorden, onvermogen om afstand te nemen van zichzelf. Haters beschuldigen hun naasten dat ze boosaardig zijn. Zij projecteren hun kwaadaardigheid op anderen. Haters maken geen verschil tussen individuele en collectieve haat Wie een enkeling haat, kan ook een collectief haten.

Collectieve haat ontstaat in het geniep. Er bestaat namelijke een hele serie schijnbaar onschuldige uitingen van de publieke opinie, die een haast niet waarneembaar voorportaal van potentiële haat vormen. (p.128)

Een bron van het ontstaan van haatgevoel, wordt natuurlijk gevormd op die plekken waar ook echt onrecht is geschied; daar vormt zich een welhaast kosmisch gevoel van onrecht.

Een tweede bron is de onvoorzichtige generalisatie: het vermogen waarnemingen algemeen te maken is algemeen en menselijk en ook onmisbaar: maar grote voorzichtigheid en genuanceerdheid is wel geboden.

Een derde bron is het cultiveren van het “anders zijn”.

Havel is geen president meer; hij heeft de Tsjechen en de Slowaken niet bij elkaar kunnen houden. Maar hij heeft met zijn ingetogenheid en beschaving eeuwenoude animositeiten in Midden Europa bezworen en het politieke debat van zijn scherpte ontdaan. Wie dat wil relativeren moet even kijken naar de geschiedenis van Joego Slavië: hartstocht en nationalisme leidden hier tot massamoord.

Iedereen mag “vol op het orgel”, maar er zijn gevaren aan verbonden. Rosenmuller en Kok weten daarvan, Job Cohen ook.  In Nederland en in Amerika is de toon verhard. Van Havel kun je leren dat je ook vriendelijk en wellevend je punt kunt maken. Dat centraal Europa na 1989 niet in brand is gevlogen, is in hoge mate zijn verdienste.

Vaclav Havel, “Angst voor de Vrijheid”, Van Gennep Amsterdam, 1992

John Keane, “Vaclav Havel, A political tragedy in six acts”, London, 1999