Het Kwaad

Safranski’s boek gaat over ‘het Kwaad’, het nadenken over de oorsprong van het kwaad en de relatie tussen God, vrijheid en het kwaad. De auteur geeft inkijkjes, maar pretendeert geen allesomvattend overzichtswerk te schrijven. In ieder hoofdstuk werpen nieuwe steeds nieuwe grote westerse denkers een ander licht op het onderwerp. Die benadering doet recht aan de complexiteit van het thema. Er is zoveel geschreven over ‘Het Kwaad’, dat een allesomvattend overzichtswerk simpelweg onmogelijk is. Van Plato tot Kant en van Sartre tot Aristoteles: er zijn letterlijk duizenden boeken geschreven die de duistere kant van het leven behandelen. De schrijfstijl is zeer toegankelijk, maar desondanks is werk van Safranski geen pageturner. De reden is dat het onderwerp filosofisch, abstract en van hoogintellectueel niveau is. Dat is tegelijkertijd de aantrekkingskracht van het boek: hoeveel boeken over moeilijke onderwerpen lezen lekker weg?

Het Goede
De schrijver hanteert een thematische afbakening. Hij bespreekt wat westerse filosofen geschreven hebben over het kwaad. Augustinus, Nietschze en Freud tref je in dit werk volop aan, oosterse wijzen als Boeddha, Ghandi of Confucius zul je niet aantreffen. Verder luidt de ondertitel van zijn boek: ‘Of het drama van vrijheid’. Dankzij onze vrijheid, hebben we ook de vrijheid om het kwade te kiezen. Met vrijheid bedoelt Safranski de vrije wil van de mens. De ondertitel geeft al aan dat het boek zich niet beperkt tot één enkel onderwerp. Sterker nog: het boek gaat evengoed over God, het goede, de werkelijkheid, De vrije wil en vrijheid in het algemeen. Al is de hoofdstukindeling min of meer chronologisch, uitweidingen en zijwegen worden niet geschuwd. Na een bespreking van de 4e eeuwse kerkvader Augustinus en zijn mening over de zonde en de Heilige Geest, gaat hij makkelijk over op de mening van 20ste-eeuwer Albert Einstein. Zo horen we Einstein spreken over menselijk bewustzijn. “Een menselijk wezen is een deel van het geheel dat we ‘universum’ noemen, een in tijd en ruimte begrensd deel. Hij ervaart zichzelf, zijn gedachten en zijn gevoelens als losstaand van alle anderen –een soort optische illusie van zijn bewustzijn. Die illusie is voor ons een soort gevangenis die ons beperkt tot onze persoonlijke verlangens en onze genegenheid jegens de weinige personen die ons na staan. Onze taak moet het zijn onszelf uit die gevangenis te bevrijden.”

Dé perfecte teaser?
De sprongen in de tijd en het veelvuldig citeren van de grootste denkers uit de westerse geschiedenis zijn typerend voor “Het Kwaad”. De schrijfstijl imponeert door haar eenvoudige en doeltreffende taalgebruik. De inhoud imponeert door de gebruikmaking van de zeer lezenswaardige citaten. De citaten zetten aan tot contemplatie. Uiteindelijk geeft het werk van Safranski de lezer geen volledig, maar wel een boeiend beeld van de ontwikkeling die het denken over het Kwaad heeft doorgemaakt. Voor de ervaren filosoof zal dit boek een feest van herkenning zijn en wellicht binnen een dagje of twee lezen zijn. Voor de gewone sterveling ligt dat vermoedelijk toch net even anders. Ik vond het in ieder geval echt een boek om maximaal een hoofdstukje per keer te lezen. Velen kennen Kant, Hegel, Sartre, Augustinus en Freud minimaal van naam. Maar hoeveel weet de lezer van wat deze grote denkers over het Kwaad te melden hebben? En over de vrije wil? Het boek is door de vele interessante citaten dé perfecte ‘teaser’. Het maakt nieuwsgierig naar de originele bronnen, waaruit Safranski zo rijkelijk put.

Geen eenduidige antwoorden
Gelukkig bevat het boek een interessante literatuurlijst. Alle boeken die een rol spelen worden genoemd. Het gaat dan niet alleen om de grote westerse filosofen en theologen. Denk ook aan schrijvers als De Sade, Mulisch of Kafka die allen vanuit verschillende invalshoeken over het onderwerp hebben geschreven. Ook een socioloog als Weber, de psycholoog Freud en de moderne verpersoonlijking van het kwaad, de onvermijdelijke Adolf Hitler, ontbreken niet. Deze potpourri van personen geeft de lezer volop nieuwe inzichten, maar gelukkig geen eenduidige antwoorden. Gelukkig, want dat zou misstaan bij een complex en breed thema als “Het Kwaad’. De mening van de auteur is alleen via een omweg op te maken, bijvoorbeeld uit zijn bronnengebruik. Zelf ventileert hij zelden zijn mening en blijft hij aangenaam op de achtergrond. Safranski eindigt zijn uitgebreide essay over het toch ietwat somberstemmende onderwerp desondanks positief. We horen hier de auteur zelf aan het woord, al parafraseert hij wederom een beroemd denker.

“Of we willen of niet, we handelen en doen daarmee een beroep op onze riskante vrijheid. Daarbij zullen we het zonder vertrouwen nauwelijks kunnen stellen. In precaire situaties, zegt Kant ergens, is er een soort plicht te vertrouwen. Zij vormt een kleine lichtkegel te midden van het duister waar je uit voortkomt en waar je naar toe gaat. Indachtig het kwaad dat we kunnen doen en dat ons kan worden aangedaan, kunnen we altijd proberen te doen alsof een god of onze eigen natuur het goed met ons voorhad.”

Meer recensies lezen over dit boek?

Bestel Het kwaad.