Halacha

ACHTERGROND - In de multiculturele discussie – een enorm eufemisme, want het gaat maar over één ding – wordt de islam doorgaans besproken met als verzwegen aanname dat het een geloof is zoals wij dat kennen. Dat is dus doorgaans iets dat ongeveer op het christendom lijkt. In werkelijkheid is de islam iets anders: een halachische godsdienst, te vergelijken met het orthodoxe jodendom. In halachische godsdiensten is het juiste gedrag veel belangrijker dan de juiste overtuiging, en voor dat juiste gedrag zijn dan ook regels opgesteld.

Die regels zijn belangrijk, worden tot in detail uitgewerkt en strikt nageleefd. Er kan – in theorie – niet van af geweken worden. Dat gaat natuurlijk niet, zeker niet als ze zijn geformuleerd in een voor halachische godsdiensten typische stijl: “als iemand…, dan moet…”. De noodzaak de regels aan de praktijk aan te passen is in halachische godsdiensten dus behoorlijk dringend. De methode die daarvoor wordt gebruikt, is wat halachische godsdienste typisch halachisch maakt.

Casuistiek (als… dan…) en discussie zijn daarbij vormende principes, in combinatie met het serieus nemen van elk denkbaar probleem en het formuleren van steeds meer extra regels die reeds bestaande regels nader specificeren en aan banden leggen. Incidenteel wordt daarbij een kwestie benaderd vanuit een totaal niet voor de hand liggende hoek. Zo slagen halachische godsdiensten erin om – via wat wij ervaren als een omweg – bepaalde regels van hun scherpe kanten te ontdoen of zelfs volledig buiten spel te zetten.

Een Franciscaner broeder wordt door een Jezuïet rondgeleid bij zijn bezoek aan hun klooster. De Franciscaan reageert geschokt als hij ziet dat de Jezuïeten roken tijdens het bidden: “Daar hebben wij speciaal toestemming voor gevraagd aan de paus, en die werd geweigerd!”
“O,” antwoordt de Jezuïet, “maar wij hebben toestemming gevraagd om tijdens het roken te bidden.”

Dit verhaal wordt verteld als een grap, meer in het bijzonder om te illustreren wat met het woord ‘Jezuïtisch’ bedoeld wordt: huichelachtig, farizees, geveinsd, hypocriet, schijnheilig en meer van dat soort fraais. Toch is het ook een bijzonder goed – en komisch – voorbeeld van hoe halachische godsdiensten werken.

Ook buiten de religieuze sfeer is deze halachische benadering te vinden, zoals in het Romeins recht waar een geval bekend is van een rijke die meende zijn arme, zieke buurman te kunnen treiteren door de dure vis te bakken die zijn buurman beter kon maken, maar niet kon betalen. Toen de arme man alleen al van de geur beter werd, probeerde de rijke hem tot betaling voor geleverde medische diensten te dwingen bij de rechter. Die rechter gelastte de arme man het geld te brengen. Toen de rijke het geld wilde aanpakken, belette de rechter hem dat met de uitspraak: “Gedaagde heeft de vis alleen maar mogen ruiken, eiser mag het geld daarvoor alleen zien.”

Op vergelijkbare wijze is in het jodendom de straf voor de ongehoorzame zoon  – steniging – kaltgestellt en onlangs bleek dat dat oorspronkelijk ook in de islam gebeurd is met dezelfde straf, zij het in dit geval wegens overspel. Ik blogde eerder ook al eens over de creatieve manier waarop een Spaanse moslimjurist een afvallige voor de doodstraf wist te behoeden: door geen termijn te stellen aan het zoeken van getuigen voor de verdediging en daardoor het proces in feite voor onbepaalde tijd te verdagen.

Dat zijn typisch halachische oplossingen die in het westen niet altijd goed begrepen worden, of ervaren worden als grap. Dat is ook logisch. De volgelingen van die grappenmaker uit Nazareth hebben aan de halacha een enorme zwaai gegeven met verfrissende uitspraken als ‘wie zonder zonde is, werpe de eerste steen’ en ‘de mens is er niet voor de wet, maar de wet is er voor de mens’. Die christelijke achtergrond heeft doorgewerkt in de westerse cultuur en is met de secularisatie behouden gebleven. Daardoor werden uiteindelijk de ‘geest van de wet’ en ‘de bedoeling van de wetgever’ in onze cultuur belangrijker als leidend principe. Het maakte het mogelijk al te rigide of achterhaalde regels veel gemakkelijker terzijde te schuiven.

De zin van deze manier van aanpakken is voor de meeste mensen zó evident dat hij wereldwijd navolging gevonden heeft, zowel in het westen als in de islamitische wereld. Ook zij die een godsdienst aanhangen die van oorsprong halachisch is in theorie, volgen dat in de dagelijkse praktijk niet altijd meer. Want halacha is specialistenwerk en gewone gelovigen – die wel wat anders aan hun hoofd hebben – doen daar niet aan.

Zo maakte onlangs Hassnae Bouazza zich enorm kwaad over een uitspraak van Ibrahim Wijbenga – bestuurslid van een islamitische begrafenisvereniging – over de begrafenis van de onlangs overleden islamitische feministe Fatima Mernissi. Die begrafenis werd bijgewoond door vrouwen en dat is onder moslims niet gebruikelijk. Wijbenga had daarover iets gezegd in de trant van: vrouwen mogen wel bij een begrafenis zijn, als ze maar ‘op gepaste afstand’ bleven.

Dat was in het verkeerde keelgat van Bouazza die deze opmerking opvatte een belediging voor en als discriminatie van vrouwen. Volkomen terecht als je het vanuit westers en geseculariseerd perspectief bekijkt. Maar vanuit halachisch perspectief biedt Wijbenga juist een uitweg: halachisch gezien kan er aan de regel dat vrouwen weg moeten blijven van een begrafenis niets worden gedaan. Maar aangezien vrouw en begrafenis zich altijd op enige afstand van elkaar bevinden, wordt dat gepreciseerd naar ‘gepaste afstand’ en dan ben je eruit. Een ‘gepaste afstand’ heeft namelijk exact dezelfde lengte als ‘een eind touw’.

Wijbenga’s enige fout is dat hij er dát niet even uitbundig bij heeft uitgelegd. Dan was hij wellicht voor Jezuïet uitgescholden, maar de mens- en vrouwvriendelijkheid van zijn opmerking was tenminste niet zo onderbelicht gebleven.