ACHTERGROND - De huidige federatieve republiek Bosnië is één van de meest geplaagde gebieden van Europa, althans vanaf de dood van Tito. Vóór die tijd, ook tijdens de Turkse overheersing van de Balkan, was het gebied weliswaar een ‘melting pot’ van diverse volkeren. godsdiensten en culturen, maar men leefde er vredig naast elkaar. De wederzijdse tolerantie was één van de kenmerken van de Bosnische bevolking. Die heette daarom ook wel ‘de goede Bosniërs’ (dobri Bošnjani).
Ikzelf bezocht het land in officiersuniform in juni 2000 en hoewel het Verdrag van Dayton toen al vier en een half jaar geleden was ondertekend en er dus niet meer gevochten werd, rookten de puinhopen bij wijze van spreken nog na. Het krioelde van de VN-militairen van diverse nationaliteiten, die moesten zorgen dat niet opnieuw een lont in het kruitvat belandde. Deze toestand zou nog even voortduren.
Deze blog gaat niet over het politieke en volkenkundige labyrint, mijnenveld en beerput dat Bosnië en Herzegovina uiteindelijk is gebleken. Het gebied is om meerdere andere redenen historisch bijzonder interessant. Dit verhaal focust op de Bosnische Middeleeuwen, waarin zich enkele opmerkelijke religieuze zaken voordeden. Maar eerst iets over de geschiedenis van Bosnië.
Modern Bosnië
Bosnië-Herzegowina is een federatieve republiek binnen het voormalige Joegoslavië. Het land is bij het Verdrag van Dayton opgedeeld in twee entiteiten. Enerzijds is dat de Federacija Bosne i Hercegovine (voor Kroatiërs en Bosniakken), anderzijds de Republika Srpska voor de Serviërs.
Je hoort vaak dat Bosnië een kunstmatig land is, waar Serviërs en Kroaten, afgesneden van hun thuislanden, door elkaar wonen. Daartussen woont dan een stel moslims. De huidige haat van de Serviërs tegenover de moslims komt vooral voort uit hun partnerschap met de Kroaten (en met name de Ustaše) tijdens de Tweede Wereldoorlog. De Kroaten hadden de kant van de nazi’s gekozen en samen met de Bosnische moslims huis gehouden in Servië. De moorden van Srebrenica in 1995 zijn gedeeltelijk een vergelding van dit verraad (wat het uiteraard niet goed praat); de bewoners van de Balkan hebben een mastodontisch geheugen. Daarom gaat het samenleven van de bevolkingsgroepen hier alleen goed als er geen oude wonden opgereten worden.
Waarom volkeren, die lange tijd vredig hebben gecoëxisteerd elkaar binnen zeer korte tijd naar het leven gaan staan, heeft er onder mee te maken dat we hier, zoals Pinto dat noemt, met uitgesproken F-culturen te maken hebben. Of, korter door de bocht, zoals A. den Doolaard dat uitdrukte met de boektitel De wilden van Europa (1932). Dat Bosnië een naar verhouding vredige start heeft gekend blijkt uit onderstaand overzicht van de geschiedenis van dit land, dat in verband met het onderwerp van deze blog reikt tot en met de Middeleeuwen.
Middeleeuws Bosnië
De Illyriërs, de aloude bevolking van het westelijke Balkanschiereiland, moesten vanaf de vierde eeuw voor Christus de Kelten naast zich dulden. Het ging hier om een oostelijke tak, die uiteindelijk in Klein-Azië terecht kwam en in de eerste eeuw nog zo’n aardige brief van de apostel Paulus kregen (de Galaten). Latere migranten kwamen uit Italië (de Romeinen) en Germanië. In de periode die we gemakshalve aanduiden als de ‘Grote Volksverhuizing‘ trokken Slavische stammen, waaruit de Serven en Kroatiërs zijn voortgekomen, het gebied binnen.
Bosnië bleef een merkwaardig vacuüm tussen de expliciet door de Kroaten en Serven gekoloniseerde gebieden. Het staat voor het eerst als apart land (horion Bosona) genoemd in De Administrando Imperio van de Byzantijnse keizer Constantijn VII Porphyrogenitus (905-959). In de loop der tijd groeide Bosnië steeds meer uit tot een eenheid onder eigen heersers, eigen bestuur, instituties en adel, ook toen het in de twaalfde eeuw een vazalstaat was van het Koninkrijk Hongarije. Na een periode van semi-onafhankelijkheid (het Banaat van Bosnië, 1154 -1377) en autonomie (het Koninkrijk Bosnië, 1377-1463) volgde de Ottomaanse heerschappij, die zou duren tot 1913.
De bogomielen
Kortom, Bosnië was een eigenzinnig zo niet geïsoleerd gebied. Hierdoor kende Bosnië ook op religieus gebied een paar uitzonderlijke verschijnselen. Beide gelden als ketters: de beweging der bogomielen en de onafhankelijke Bosnische Kerk. Over die laatste zal de volgende aflevering gaan; vandaag iets over de uit Bulgarije afkomstige bogomielen, die in de twaalfde eeuw neerstreken in het half-onafhankelijke Banaat in Bosnië. Wat was dit voor beweging?
De bogomielen zijn een schakel in de keten van de Iraakse manicheeërs (derde eeuw n.Chr.), het messalianisme (vierde eeuw), het paulicianisme (zevende eeuw) en het West-Europese katharisme (twaalfde eeuw). De relaties tussen deze stromingen is complex en je kunt niet eenvoudig stellen dat de ene uit de andere is voortgekomen, hoewel er wel een rode draad is die deze stromingen verbindt.
De wereld deugt niet
Om te beginnen zijn ze gnostisch en (derhalve) dualistisch, wat een manier is om de onvolmaaktheid van de materiële wereld te verklaren. Met name de onrechtvaardigheid in de wereld en de wantoestanden in de toenmalige kerk en politiek maakten de bogomielen ontvankelijk voor de overtuiging dat uiteindelijk alles in de wereld slecht is. Hieruit ontwikkelden zich twee opvattingen die afwijken van het orthodoxe christendom:
- De wereld, slecht als ze is, kan niet zijn geschapen door een goede God.
- Verlossing ligt weliswaar in God, maar omdat Hij in deze slechte wereld niet toegankelijk is, moet de gelovige een (geheime) weg naar God ontdekken (de gnosis, mystieke kennisse van God).
Omdat dit laatste een menswording van God uitsluit, sneuvelde ook het dogma dat Jezus de zoon is van God. Bij de bogomielen vindt men daarom de opvatting dat niet God, maar Sataniël, de Duivel, de schepper (demiurg) van de wereld is. Deze opvatting is identiek met die van de katharen.
Ascese
Een tweede overeenkomst tussen de bewegingen ascetisch van aard. Er was sprake van encratistische ascese (althans bij hen die in de top van de hiërarchie zaten), de meest rigoureuze vorm van ascese.
Bovendien ging men ’terug naar de bron’, waardoor deze stromingen sterk lijken op het vroegste christendom. Kenmerkend is een ‘hiërarchie’ (beter is te spreken van een soort ‘ladder’) van gelovigen: hoe verder een gelovige was ingewijd in de kennisse omtrent God, hoe hoger hij of zij op die ladder kwam te staan. De bogomielen kenden dus drie soorten gelovigen: de toehoorders, de gelovigen en de verlichten. Dit is nagenoeg gelijk aan de auditores, de electi en de perfecti van de manicheeërs of de hylikoi (de materiemensen), de psychikoi (de zielmensen) en de pneumatikoi (de geestmensen) uit de gnostiek. De katharen kenden een soortgelijke indeling met hun croyants en parfaits. Deze hiërarchie had ook gevolgen voor de mate van ascese (toehoorders oefenden minder ascese; verlichten oefenden volle ascese).
Overigens bestond er geen hiërarchie van priesters en gelovigen; deze waren aan elkaar gelijk.
Opstand
De genoemde stromingen delen ook dat ze in opstand waren tegen de gevestigde orde. Zij verzetten zich niet alleen tegen het in hun ogen onrechtvaardige wereldlijke gezag, maar ook tegen de kerkelijke hiërarchie en zijn rijkdom. De gelovigen bestonden dan ook bijna uitsluitend uit leden van de laagste sociale klassen.
Tot slot, al deze kenmerken – afwijking van de officiële kerkelijke leer, ketterij dus, en het verzet tegen de heersende wereldlijke en kerkelijke machten – maakten deze stromingen, zacht gezegd, bij de elite niet bepaald populair. Dat de bogomielen actief zending bedreven, maakte het er niet beter op. Zowel in Byzantium als in West-Europa zijn ze daarom vervolgd, al gingen de Byzantijnen wat genuanceerder te werk dan hun collega’s in het westen.
Ontstaan
De bogomielen ontstonden in het Bulgarije van koning Peter I (927-969). Hun benaming is afgeleid van de Slavische woorden bog (God) en mil (geliefd, bemind). De beweging zou gesticht zijn door de priester Bogomil. Het is overigens onduidelijk of de bogomielen naar de priester zijn genoemd of dat deze zich vernoemde naar zijn volgelingen. In de vroege twaalfde eeuw stichtte de Macedonische monnik Basileios een bogomielse gemeente in Constantinopel; ook zouden ze tot op Athos (Agion Oros) zijn doorgedrongen, maar daar heb ik geen bevestiging van kunnen vinden. Via Midden-Europa bereikten de bogomielen in de dertiende eeuw Italië.
De kruistochten tegen de katharen, zoals de westerse dualisten heetten, ging het er bot aan toe. Berucht is de uitspraak waarmee Arnaud Amaury op 22 juli 1209 in Béziers in Zuid-Frankrijk een bloedbad inleidde: Caedite eos; novit enim Dominus qui sunt Eius (“doodt ze maar; God zal immers de zijnen wel kennen”). Wat rond de 10.000 personen het leven kostte. In het oosten stopten de vervolgingen in de vijftiende eeuw, toen de Turken de Balkan veroverden. Sommige gemeenschappen van Bogomielen hielden het uit tot in de zestiende eeuw.
Over de leer van de bogomielen is weinig bekend. Net als bij veel ketterijen kennen wij het meeste uit de geschriften van tegenstanders. De rest is vernietigd. De leer kan nog het best worden gereconstrueerd door ze te vergelijken met die van het manicheïsme en het katharisme. Beide stromingen hadden veel meer aanhangers.
Ondergang
De bogomielen waren in Bosnië redelijk veilig, in tegenstelling tot het orthodoxe Servië, waar ze werden vervolgd. Daarom vluchtten ze naar Bosnië. In dat gebied genoten ze een zekere bescherming, te vergelijken met de katharen in Occitanië. Echter, in 1222 riep de toenmalige paus Innocentius III op tot een kruistocht tegen de bogomielen in Bosnië, als gevolg waarvan het Koninkrijk Hongarije het land binnenviel. De aanvallen waren toen niet succesvol.
In 1408 viel Hongarije Bosnië opnieuw binnen en dit keer met succes, al sneden ze vervolgens in hun eigen vlees. Identiek aan het Hollandse ‘liever Turks dan paaps’ dreef de Hongaarse zege de bogomielen (en daarmee een groot deel van de Bosnische adel) in de armen van de aanstormende Turken. Na de Ottomaanse bezetting van de Balkan gingen veel bogomielen over tot de islam en stierf de beweging in Bosnië langzaam uit.
De graven van Radimlja
Erfenis: grafmonumenten
De bogomielen zouden een grote materiële erfenis in Bosnië achtergelaten hebben in de vorm van 60.000 (!) Stećci, grafmonumenten. De necropolis van Radimlja is de grootste. Dat het hier om een uitsluitend bogomiels verschijnsel gaat, staat tegenwoordig ter discussie. Het zou een algemene Bosnische traditie betreffen, inclusief rooms-katholieke en oosters-orthodoxe inbreng. Echter, de afbeeldingen op de grafmonumenten verwijzen niet bepaald naar de traditionele kerken. Tot op heden is dit raadsel niet opgelost.
[Wordt vervolgd.]
Reacties (9)
Bullshit, de niet moslims werden met harde hand onderdrukt en systematisch gediscrimineerd.
Wederom bullshit, de ‘moslims’ in Bosnie zijn afstammelingen van Serviërs en Kroaten die tijdens de Turkse overheersing zich bekeerden tot moslim om zo belasting voordelen en de betere baantjes te krijgen, feitelijk zijn het afstammelingen van collaborateurs die heulden met de Turkse overheersers.
Dat heeft echt veel kwaad bloed gezet en het heulen met de Duitsers en Kroaten was enkel het laatste zetje.
Ik was eind jaren ’90 op een kampje in Slovenië, en daar was helemaal geen ruzie tussen Serviërs en Bosniërs.
De herinnering aan onrecht uit het verre verleden wordt volgens mij vooral levend gehouden door mensen die daar een slaatje uit willen slaan.
Wij maken ons ook niet meer erg druk om de Duitse bezetting.
@2: Dat zullen ongetwijfeld de argumenten zijn waarmee de Serviërs hun etnische zuiveringen rechtvaardigden. Jij leest teveel Servische propaganda.
Zoals altijd weet Bolke het weer beter, want hij accepteert alleen literatuur die zijn geschiedsbeleefing bevestigd. Net zoals zijn hyper raketten uit Rusland, van de grote leider (ras)Putin, heeft Bolke gelijk want het is zo. Er kunnen nooit meerdere bronnen voor geschiedenis bestaan, als deze waar waren, waarom heeft de Paus en zijn vrindjes ze dan verbrand? QED aldus Bolke. Net zoals Egyptische geschiedschrijving, bijvoorbeeld over Mozes? Pfft, bijbel heb gewoon gelijk, rare striptekeningetes, waarom schrijven die Egyptenaren van toen niet gewoon algemeen gereformeerd Hollands zoals in Staphorst!
Nou Milosovic, dat was pas een goeie! Aldus Bolke.
De schrijver had zich beter kunnen beperken tot een stuk over de Bogomielen en de moderne geschiedenis overgeslagen (of daar eerst nog wat boeken over gelezen).
1) “de bewoners van de Balkan hebben een mastodontisch geheugen”; dit is gewoon een vervelende stereotypering van het gebied en het bewoners, net als de clichématige teksten over het ‘kruitvat’ dat de regio is. Deze stereotypes over dit gebied droegen toen ik nog studeerde al de naam ‘balkanisme’ en zeggen meer over ‘het westen’ waar ze vandaan komen en weinig over het gebied.
2) De geschiedenis van de vorige eeuw is pijnlijk simplistisch. Overduin schrijft:
Dit is historisch volslagen flauwekul. Ten eerste suggereert dit dat er in de Tweede Wereldoorlog 2 strijdende partijen waren, de Kroaten en Bosnische moslims die met de Duitsers meevochten, en de Serviërs die dat niet deden. Quatsch. In Joegoslavië waren ten tijde van WO2 in grote lijnen drie strijdende partijen die elkaar naar het leven stonden. Ten eerste de nazi’s met ondersteuning van een deel van de lokale bevolking (hiertoe behoorden de Kroatische Ushtasa, maar ook een deel van de Albanese en Bosnische inwoners); ten tweede de Partizanen (volledig multinationaal, Serven, Kroaten, Slovenen, Bosniërs, Albanezen, het communistisch verzet; ten derde de Servische Chetniks, die vochten voor een herstel van de (door Servië gedomineerde) monarchie in het gebied (waar andere volkeren tweederangsburger waren).
Dit alles leidde tot een gruwelijke strijd op drie fronten, waar de Ushtasa concentratiekampen runden waar massaal Serviërs, Joden en zigeuners vermoord werden, en waar er zowel een Bosnische als een Albanese SS-divisie was; maar waar ook de Chetniks tienduizenden Bosnische moslims ombrachten om Bosnië ‘raszuiver’ Servisch te maken, en waarbij zij collaboreerde met de Duitsers als zij de partizanen een slag toe konden brengen. Een narratief waarbij “de Kroaten” en “de Bosnische-Moslims” vochten met de Duitsers en de Serviërs dat niet deden en daarom 50 jaar later ‘wraak’ wilden, is zo onvolledig dat het geschiedvervalsing is.
@1 bron?
@2 je beschrijft hier het nationalistisch Servisch perspectief (‘verraders’ die eerst heulden met de Ottomanen en daarna met de Duitsers), terwijl je net zo goed (of beter) een narratief kan houden van een gebied dat honderden jaren bezet werd, waarbij zich een heel natuurlijk proces voltrekt dat over de eeuwen mensen zich bekeren tot het geloof van de bezetter (om tal van redenen).
Verder slaat #3 de spijker keihard op zijn kop met “De herinnering aan onrecht uit het verre verleden wordt volgens mij vooral levend gehouden door mensen die daar een slaatje uit willen slaan.”
Deze herinneringen zijn door Tito keihard onderdrukt, juist ook omdat hij wist waar ze toe konden leiden. (of zoals hij zelf zei in 1971: “Als jullie konden zien wat ik zie van de toekomst van Joegoslavië, dan zouden jullie er bang van worden”). Maar in de jaren 80 waren de lessen van het verleden vergeten, en hebben allerlei dubieuze politici de gruwelen uit het verleden gepolitiseerd voor de macht. De uitkomst is bekend. Het is precies hetzelfde principe wat je in andere landen vaak zag, en ziet: het opstoken van een deel van de bevolking tegen het andere, het wijsmaken dat ze onrecht wordt aangedaan, ze in gevaar zijn, dat Alleen Deze Politicus Het Volk Kan Redden, en dat steeds verder en verder aanzetten.
En omdat de wereld niet deugt, dien je er uiteraard ook geen kinderen op te zetten. Immers, waarom vrije ongeboren zieltjes oogsten om in dit zondige web van stof te vangen? Maar de drang naar seks blijft natuurlijk, dus, zoals Lenin zich later ook zou afvragen, wat te doen? Het antwoord van de Bogomielen was – allegedly – sodomie. Uit deze vermeende gewoonte zijn de Engelse woord ‘buggery’ en ‘bugger’ voortgekomen, van ‘bulgar’, verwijzend naar de Bogomielen.
(dit staat natuurlijk ook gewoon op de Wikipedia waarnaar verwezen wordt in #0, waardoor ik mij en jullie dit bericht wellicht ook had kunnen besparen zou je denken, maar nee, mensen, zo zit ik gewoon niet in mekander … )
“de Ottomaanse heerschappij, die zou duren tot 1913.”
Hoewel Bosnië op papier tot 1908 Ottomaans was, hield de Ottomaanse heerschappij er toch echt al 30 jaar eerder op, toen het Oostenrijkse heer het (met goedkeuring van de andere grootmachten) bezette.
Met interesse dit artikel gelezen. Hier had ik nog nooit van gehoord. Wat schetst mijn verbazing bij het lezen van de memoires van Ruud Lubbers. Hij beweert tijdens een diner met de toenmalige Franse president Mitterand er al een heel gesprek over gehad te hebben. Want Ruud was bovenmatig geïnteresseerd in groepen als de Hussieten, de Katharen en dus in zijn ogen ook voor de Bogomielen.
Volgende pagina in het boek, maar in het echt jaren later, spreekt hij de ex premier van Bosnië, Izetbegovic over deze kwestie.
Bron: Haagse Jaren. De memoires van Ruud Lubbers, pag 210 e.v.
Het boek leest aardig, maar zoals Lubbers was: enerzijds…, anderzijds … Hij wilde niet echt ingedeeld kunnen worden in een hokje.