COLUMN - Een kennis werd afgelopen week oma. Ik feliciteerde haar oprecht, maar dacht er stiekem iets heel anders bij. De vriend die ik kort erna sprak, had dezelfde ambivalentie. ‘Ik ben al blij dat ik geen kinderen heb, laat staan kleinkinderen,’ zei hij. ‘De wereld staat er belazerd voor. Hoe is het over een jaar of twintig? Ik houd mijn hart vast voor de mensen na ons.’
Het begrip dystopie was vroeger onbekend. De eerste keer dat ik het woord in een manuscript gebruikte, trok mijn uitgever er een vinnige streep door. ‘Dat woord bestaat niet, hoor.’ Alleen mensen die graag science fiction lazen waren vertrouwd met de term. De dystopie is de omgekeerde utopie. Zoals de hemel tegenover de hel staat, staat de dystopie tegenover de utopie.
Om het lastiger te maken: science fiction leerde ons, lang voordat filosofen als Hans Achterhuis dat idee theoretisch wisten te onderbouwen, dat het streven naar een utopie vaak uitmondt in een dystopie. Zie Brave New World of This Perfect Day: een overheid die de burgers met veiligheid wil ommantelen, eindigt ermee de waarheid voor hen te verbergen, haar eigen geschiedenis te herschrijven, en iedereen monddood te maken.
Ons streven naar vooruitgang, naar groei, maakbaarheid, veiligheid en controle, is hard bezig een wereld te scheppen die voor de overgrote meerderheid van ons op korte termijn onleefbaar wordt. Een paar voorbeelden:
In Engeland is de overheid serieus van plan kleuterleidsters te verplichten te melden welke drie- tot vijfjarigen ‘mogelijk zullen uitgroeien tot terroristen’. Autobedrijf Daimler wil al zijn 280.000 werknemers driemaandelijks controleren op hun eventuele deelname aan terroristische organisaties. Wij allemaal worden op ongeëvenaarde schaal afgeluisterd door onze eigen overheid, en door een paar andere naties erbij.
De werkloosheid stijgt door privatisering, outsourcing, bezuinigingen en automatisering. Vooral laaggeschoold werk verdwijnt. De gemeentes gaan bijstandsgerechtigden nu verplichten om vrijwilligerswerk te doen, bij wijze van ‘tegenprestatie’. Dit omdat ze gratis zijn ontslagen. De rijken worden echt rijker, en de armen steeds armer – een trend die geldt voor elk land, alsook wereldwijd.
Het klimaat verandert snel: 2014 was het warmste jaar sinds 1500. Negen plaatsen in de top tien van de warmste jaren ooit in Europa, worden bezet door jaren na 1999. In Qatar werken gastarbeiders zich letterlijk dood om in de verzengende hitte de behuizing voor het WK voetbal te bouwen. In Nigeria wordt gewerkt aan een offshore stad waar de allerrijksten der aarde zich kunnen afschermen van klimaatsveranderingen.
De grootmeesteres van de science fiction, Ursula LeGuin, kreeg afgelopen november een prijs die tot dan uitsluitend was toegekend aan ‘realistische’ schrijvers. ‘Ik vermoed dat er zware tijden komen, en dat we de stemmen van schrijvers de alternatieven kunnen zien, bitter hard nodig gaan hebben,’ zei ze kalmpjes.
Deze column van Karin Spaink verscheen eerder in Het Parool.
Reacties (18)
Altijd +1 voor een referentie naar Ursula LeGuin.
Maar dat gezegd hebbend: ik heb haar nooit gezien als science fiction schrijfster. Science fiction is een ander genre. LeGuin schrijft fantasy. En dat is ook waar ze aan refereert: het zien van alternatieven. Science fiction overlapt soms met fantasy maar is het duidelijk niet. Wat is van LeGuin heb gelezen valt voor mij niet onder science fiction hoewel ik niet uit kan sluiten dat ze wel eens in dat genre heeft geschreven.
Ze is oud geworden trouwens.
NB: science fiction onderzoekt volgens mij strikt genomen de grenzen van wat wetenschappelijk zeker kan (of is) maar nog geen realiteit is. Een goed voorbeeld was – in de tijd van schrijven – Asimov met zijn robots. Fantasy daarentegen begeeft zich in het domein van de menselijke geest binnen alle mogelijk verzinbare realiteiten.
Je moet niet bedenken welke wereld jij voor je kinderen wenst maar welke kinderen je voor de wereld wenst. Die kinderen kunnen de wereld zelf maken/repareren. Maar de wereld kan geen kinderen maken, dat moeten wij doen. Individueel gezien kunnen we echter enkel kiezen welke kinderen de wereld niet krijgt. En met een dergelijke redenatie blijven dus vooral kinderen over van ouders die helemaal niet nadenken over de toekomst. Zijn dat de kinderen die je hier graag ziet rondlopen als je met pensioen bent?
Misschien is het dus wel een klein beetje je verantwoordelijkheid om te overwegen om toch een kindje te maken. Maar zoniet, kom dan over 30 jaar niet klagen over “de jeugd van tegenwoordig”.
https://www.youtube.com/watch?v=icmRCixQrx8
EDIT. Maar wat je ook doet: 2 is genoeg. Niet voor de wereld maar voor je eigen geestelijke gezondheid:ppp
@1: The Dispossessed en Lathe of Heaven zijn “gewoon” sciencefiction (en zeer aan te raden.) The Word for World Is Forest ook trouwens, maar die is niet zo goed (wel keihard gekopieerd door Avatar).
Verder weer een prachtig stuk.
@3: Op het gevaar af dat het een beetje offtopic gaat: Lathe of Heaven gaat over een man die de werkelijkheid met dromen verandert.
Dat mag jij van mij science fiction noemen, maar kun je me dan duidelijk maken wat fantasy is (wat toch echt als stroming onderscheiden wordt)?
Daar zijn natuurlijk eeuwige discussies over. :) De boeken van Philip K. Dick (waar Lathe of Heaven door is geïnspireerd) worden ook altijd als sciencefiction gezien. Die gaan ook vaak over de vraag: wat is realiteit? Je hebt verschillende soorten sciencefiction. Die wetenschaps-sf, in de wandelgangen hard scifi, is maar een subgenre (hard scifi aanhangers hebben vaak de neiging om hun sciencefiction als de enige echte te zien.)
Fantasy vind ik alles wat verder borduurt op Tolkien. Draken, ridders, tovenaars, gespierde gasten met grote zwaarden. Game of Thrones: puur fantasy.
A Trillion Year Spree van Brian Aldiss en David Wingrove is een mooie geschiedenis van sciencefiction die heel erg in gaat op dit soort onderscheid.
@4 Als er een machine (technologie dus) voor nodig is om die dromen effect te geven, en er vervolgens allerlei moderne hedendaagse wereldproblemen worden opgelost of juist verergerd, dan noem ik dat geen fantasy, maar wetenschapsfictie.
Science-fiction heeft een sterke nadruk op techniek en technologische ontwikkeling, die een andersoortige wereld dan de onze mogelijk maken. Horror legt een sterke nadruk op het macabere.
Nu de quizvraag: in welke genre hoort Star Trek het meeste thuis, in welk genre Star Wars, en in welk genre Alien?
@2: U zadelt kinderen met een zware taak op, als zij de wereld straks repareren moeten, in gezelschap van al die kinderen van ouders die niet over de toekomst nagedacht hebben.
Misschien kan hun taak lichter blijven doordat u hun een betere opleiding of contacten kunt bieden dan andere ouders, maar de vraag is of dat voldoet om de wereld te redden.
@5: @6: Goed, stevige overlap zullen we dan maar zeggen :)
@8: prima hoor. :)
@6 Star Trek = SF, Star Wars is een SF/Fantasy hybride, Alien is een horror/SF hybride.
De onvermijdelijke weg naar een dystopie waar de maatschappij naar afglijdt is voor mij de reden om SF te lezen: een stukje escapisme.
Oh en als je Tolkien gelezen hebt, heb je natuurlijk alle fantasie gelezen. /rent hard weg
Verder overigens nooit begrepen waarom SF en fantasy op één hoop geggooid worden, als categorie in (online) boekenwinkels, en door elkaar staan.
Trekken allebei freaks.
@6: Met dromen de werkelijkheid veranderen (al heb je er nog een machine naast staan) is toch wel echt supernatural en dus fantasy.
Ik deel het pessimisme van Karin Spaink niet. De negatieve ontwikkelingen zie ik ook wel, maar desondanks hebben we nog steeds weinig te klagen, vergeleken met vroegere tijden of andere werelddelen. Bovendien weet niemand hoe de toekomst eruit ziet, en de geschiedenis leert dat er altijd weer iets anders, iets nieuws komt.
En zijn de mensen in Afrika nou echt ongelukkiger dan hier, of de mensen vroeger ongelukkiger dan nu? Het leven is toch wat je er zelf van maakt.
@10:
Als je bepaalde boeken leest omdat deze een (belangrijke) trend in de werkelijkheid weergeven, dan is dat toch juist géén escapisme?
@7
Ieder kind in ieder tijdperk is met die taak opgezadeld. Ook wij.
Ik geef ze mijn superieure arrogante DNA. Als dat niet volstaat dan weet ik het ook niet meer.
De wereld hoeft niet gered te worden, dat doet ie zelf wel. De reeele vraag is of de mensheid zijn technologie tijdig weet te moderniseren om de ergste effecten van zijn hedendaagse voetafdruk te mitigeren voordat de wereld dat op zijn eigen wijze doet. En die vraag kunnen we niet beantwoorden, we kunnen enkel proberen om zelf niet al te stomme dingen te doen.
Wat dat moderniseren van die technologie zag ik trouwens gisteren deze ted-talk van Bill Gates. Hij vertelt niks nieuws maar vertelt het wel mooi.
https://www.ted.com/talks/bill_gates?language=nl
Je kan natuurlijk heel negatief doen, en er ís ook gewoon van alles aan de hand in de wereld. Maar om nu net te doen alsof het nog nooit zo erg was als nu in de geschiedenis…
Terwijl de meerderheid van de beweners van westerse landen nu van mening is dat zijn kinderen het slechter zullen krijgen dan zij zelf, ging het op heel veel vlakken nog nooit zo goed met de wereld als nu. Extreme armoede is hard op weg te verdwijnen uit de wereld, de prijs van zonneenergie is sinds 1980 met 99% gedaald, het aantal ondervoedde mensen op de wereld is sinds 1990 met een derde afgenomen, en het aantal mensen dat moet leven van minder dan 2000 calorieën per dag zelfs van 51% in 1965 naar 3% in 2005. In de tijd tussen 1990 en 2012 kregen 2,1 miljard mensen toegang tot schoon drinkwater, is het aantal kinderen met een groeiachterstand gedaald met één derde, de kindersterfte afgenomen met 41% en de moedersterfte gehalveerd. Ziektes zijn op hun retour: de pokken zijn al verdwenen, en polio bijna. Vaccinaties bereiken steeds grotere hoogte, voor mazelen bijvoorbeeld van 16% wereldwijd in 1980 naar 84% nu; het aantal slachtoffers ervan met drie kwart afgenomen.
Vijftig jaar geleden stierven één op de vijf kinderen voor het vijfde levensjaar. Nu 1:20.
Tegelijk neemt de criminaliteit op de wereld af, en neemt ons IQ steeds verder toe door betere voeding en betere scholing. Het aantal kinderen op de wereld dat gebruik kan maken van die scholing is toegenomen van 59% in 1962 naar meer dan 90% nu, terwijl kinderarbeid sinds 1990 met een derde is afgenomen.
Ook het aantal oorlogsslachtoffers is sinds 1946 met 90% afgenomen, net als het aantal slachoffers van moord, beroving en andere misdaad.
Ons voornaamste probleem is, is dat we ons niet meer kunnen voorstellen hoe de wereld beter zou kunnen worden. Absolute utopieën, in de zin van mallen waar iedereen ingeperst moet worden, zijn inderdaad eng. Maar utopieën in de zin van schetsmatige vergezichten, denkrichtingen en dagdromen zijn juist uiterst welkom.
@17: ernstig mee oneens. Materialisme en zelfgenoegzaamheid sust ons in slaap. We denken dat onze verworven vrijheden en welvaart vanzelfsprekend en blijvend zijn.
De mensen met extreme rijkdom en macht hebben zich laten verrassen door de opkomst van communisme, socialisme en sociaaldemocratie. Met pijn in het hart hebben ze rijkdom en macht moeten delen met ons allemaal.
Sinds enkele decennia werken ze achter de schermen op alle fronten aan een terugkeer. Wij worden weer lijfeigenen als de 0,1% zijn zin krijgt.