RECENSIE - Vlak na de val van de Muur zat ik in de trein naar Berlijn. Twee vrouwen voegden zich bij ons in de coupé, de een in bontjas met lederen koffer, de ander in een ouderwetse versleten regenjas met boodschappentas. Ze raakten in gesprek. Dat wil zeggen de bontjas las de regenjas de les. Met de boodschappentas op schoot kroop die steeds verder in het defensief. ‘Wat hebben jullie er een puinhoop van gemaakt’ begon de bontjas ‘…hadden jullie niet beter…jullie hadden toch ook….kijk eens naar ons….’ Enzovoort. Ik zat er tussen en geneerde me kapot. De arrogantie spatte er van af.
Hereniging?
Meer dan dertig jaar later schrijft Dirk Oschmann ‘Der Osten: eine westdeutsche Erfindung’, in Duitsland deze zomer een bestseller. In het boek betoogt Oschmann dat niet het DDR-verleden, maar de voortdurende West-Duitse arrogantie verantwoordelijk is voor blijvende ongelijkheid tussen oost en west. Oost is in Duitsland geen neutrale windrichting of geografische aanduiding maar een stempel voor het mindere Duitsland. Het land viert sinds 1990 de ‘hereniging’ van beide landsdelen, maar dat woord is een misleidend eufemisme volgens Oschmann. Het voormalige oosten is door het voormalige West-Duitsland overgenomen, gekoloniseerd en leeggezogen. Oschmann is geboren in Gotha in de toenmalige DDR. Hij is hoogleraar Duitse literatuur aan de universiteit van Leipzig, een van de weinige hoogleraren die oorspronkelijk uit het oosten kwamen. De achterstelling bij de benoemingen van hoogleraren is slechts één voorbeeld. Het aandeel Oostduitsers in leidinggevende posities in wetenschap, bestuur, rechtspraak media en economie ligt gemiddeld op 1,7%. Oschmann noemt vele andere voorbeelden van achterstelling en discriminatie. Zo is de ongelijkheid in lonen nog steeds meer dan 20%, een gegeven dat minder aandacht krijgt dan een even groot verschil op het punt van vertrouwen in de democratie dat in het oosten tot onder de 40% is gezakt. Het gebrek aan ‘democratisch bewustzijn’ wordt wijd en zijd becommentarieerd, van de economische achterstelling wordt geen punt gemaakt, klaagt hij. Zou er misschien een verband kunnen zijn?
Normaliseren
Het boek van Oschmann is volgens Duitse critici nogal overdreven polemisch. Het kan gemakkelijk als een klaagschrift worden weggezet. De auteur is zich daar ook wel van bewust, maar wijst de kritiek juist vanuit zijn affiniteit met taal en literatuur krachtig van de hand. Verwijtende termen als ‘zeuren’ en ‘klagen’ gaan gemakkelijk voorbij aan de inhoud van de zaak, zegt hij. Ze miskennen het recht van mensen om te klagen en plaatsen klagers ten onrechte buiten het publieke debat. Oschmann laat zich het woord in elk geval niet ontnemen omdat hij dertig jaar na de ‘hereniging’ van mening is dat de verhouding tussen oost en west een ernstig probleem vormt voor de toekomst van de democratie in Duitsland. In de kern is het probleem dat er sinds 1989 geen sprake is geweest van een ‘gesamtdeutsche’ opgave. Er lag een opgave voor het oosten dat zich moest aanpassen aan de nieuwe verhoudingen. Normaliseren, heette dat. Het westen kon blijven zoals het was. De opgave daar was het oosten als achtergebleven gebied te ontwikkelen. In de jaren negentig werd openlijk gesproken over een koloniseringsopdracht. Aufbau-Ost heette het, een term uit het derde Rijk waarmee de onderwerping van Oost-Europa aan het nazi-regime werd bedoeld.
Desidentificeren
Waarom is er in 1990 niet gekozen voor een nieuwe gezamenlijke grondwet, een nieuw gezamenlijk gekozen volkslied en andere symbolen om de hereniging van alle Duitsers te vieren? Oschmann:
‘Maar het Westen vond dat het niet hoefde te veranderen en gewoon Westen kon blijven, terwijl tegelijkertijd het Oosten natuurlijk Westen moest worden, al werd er tegelijkertijd alles aan gedaan om het ook daadwerkelijk als “Oost” te blijven bestempelen.’
Daar ligt precies de motivatie van Oschmann voor zijn aanklacht, zoals hij in zijn voorwoord beschrijft: de ‘Desidentificierung’, het onttakelen van de ‘oost-identiteit’ die het herstel van de binnenlandse verhoudingen blijft belemmeren. Dat betekent volgens Oschmann ook dat we met meer nuance moeten kijken naar het beeld van een in het oosten gewortelde extreemrechtse beweging. Die zou gevoed worden door een in de DDR gekweekt wantrouwen tegen de staat. Ze moeten daar de democratie nog leren, is de opvatting van de gemiddelde arrogante West-Duitser. Maar, zegt Oschmann, terwijl de West-Duitsers weinig hebben hoeven doen voor hun democratie, hebben de Oost-Duitsers eind jaren tachtig hard moeten vechten tegen een dictatuur en voor fatsoenlijke democratische verhoudingen. Dat er nog wat rest van de oude scepsis tegen de staat, ontkent hij niet. Maar die is in de afgelopen decennia vooral gegroeid door de manier waarop het Westen is omgegaan met de ‘Oost-kolonie’. Daarbij komt dat het rechtsextremisme van de AfD geen Oost-Duits product is. De partij is ontstaan in het Westen, de partijleiders komen uit het westen van Duitsland. Het is een Duitse partij, er zijn Duitse neonazi’s, het extremisme is een Duits probleem.
‘Der Osten: eine westdeutsche Erfindung’ verdient een verspreiding buiten het land waar het verleden het publieke debat nog steeds zo domineert. Het Oosten heeft geen toekomst zolang het op zijn verleden wordt vastgepind, schrijft Oschmann. Maar het gaat om meer dan alleen een verleden. Het is de arrogante beeldvorming van het westerse ‘wij’ tegen het oosterse ‘zij’ die in de afgelopen decennia een funeste uitwerking heeft gehad. En met een dergelijke beeldvorming zijn de Duitsers niet uniek. Toevallig las ik na Oschmann over Edward Saïds Orientalism (1978). De Amerikaanse collega-literatuurwetenschapper van Palestijnse origine heeft met zijn beroemde boek over de beeldvorming van het oosten in het westen laten zien hoe stereotypering van andere volken koloniale onderdrukking in de hand werkt. Ik vond de overeenkomst treffend. Zowel Saïd als Oschmann thematiseren op scherpe wijze het onvermogen om op een gelijkwaardige manier om te gaan met anderen. Oschmann laat zien dat Saïds ‘oosten’ dichterbij is dan je denkt.
Dirk Oschmann, Der Osten: eine west-deutsche Erfindung. Berlin, Ullstein Buchverlage. ISBN 978 3 550 20234 6 €19,99 (D)
Reacties (4)
Gelukkig ook goed nieuws.
https://www.groene.nl/artikel/duitse-jongeren-trekken-nu-naar-het-oosten
“Het land viert sinds 1990 de ‘hereniging’ van beide landsdelen, maar dat woord is een misleidend eufemisme volgens Oschmann.”
Niet helemaal onterecht. Als je de juridische structuur bekijkt, is annexatie een correctere term, want de voormalige DDR is bestuursmatig toegevoegd aan de BRD, inclusief de volledige wettelijke en administratieve BRD structuur (de DDR is als Bondslanden, Kreisen etc. volgens de BRD (grond)wetsregels toegevoegd aan de BRD). Bij een hereniging zou je verwachten dat er (grond)wettelijk wat meer compromis zou zijn tussen de te herenigen gebieden. Daarmee creëer je bijna automatisch de situatie “Er lag een opgave voor het oosten dat zich moest aanpassen aan de nieuwe verhoudingen. Normaliseren, heette dat. Het westen kon blijven zoals het was”.
Aangezien er getalsmatig ook sprake is van een ongelijke hereniging (de BRD had in 1990 ongeveer vier keer zoveel inwoners als de DDR en die verhouding is sindsdien alleen maar schever geworden), is er sindsdien ook sprake van een democratische overheersing, waardoor het onmogelijk is om op democratische wijze enige verandering in die verhoudingen te veroorzaken, zolang in het Westen geen sprake is van grootschalige attitudeverandering.
Tegelijk is er in fiscale zin sprake geweest van een flinke overheveling van West naar Oost en dat is natuurlijk wat men zich in het Westen vooral herinnert (“wij lopen al decennia geld over te maken, dus men moet daar eens dankbaar zijn en leren op eigen benen te lopen”). Dat veel van dat geld vervolgens privaat weer is teruggevloeid, merken/zien de meeste mensen in het Westen niet.
Voor de uitverkoop van de neue Bundesländer werd een Treuhand opgericht en die verkocht liever een houtzagerij voor één Mark aan een slager uit de gebrauchte Bundesländer, dan dat het personeel het eens zelf, maar dan zonder partijregie, mocht proberen. Je kunt ook nu nog gerust stellen dat het ronduit misdadig is geweest hoe die (hals over kop opgerichte) organisatie te werk is gegaan, en zo bezien mag het een wonder heten dat alleen Rohwedder slachtoffer van een aanslag werd.
Opportunistische bestuurders in het oosten werden na de Wende Wendehälse genoemd. In de westelijke deelstaten had je die al 45 jaar eerder: De westelijke geallieerden zagen zich in zekere zin genoodzaakt om de ambtenarij en bedrijfskaders uit de nazitijd over te nemen, omdat ze anders helemaal niets hadden. De Russen konden zonder die luxe (het gros van de elite was toch al gevlucht en wat er van de bedrijven nog over was werd tot op de laatste lichtschakelaar als herstelbetaling gesloopt) en hun zone werd wel grondig entnazifiziert.
Imho speelt dit proces op de achtergrond nog steeds een rol, terwijl er verrassend weinig onderzoek naar is gedaan. Men deed in het westen al heel snel maar wat graag alsof er niets gebeurd was. Immers, het Wirtschafswunder lokte.
Dat de AfD in het westen is ontstaan verwondert niet: daar kon dat gedachtegoed al die decennia vrijwel ongehinderd doorsudderen*, terwijl men in het oosten na twee opeenvolgende absolute militaristische regimes wel genoeg had van die popppenkast.
*De filmsatire Schtonk!, over het gênante opgeilen aan de vervalste dagboeken van Hitler, tipt dat best wel pijnlijk aan. En ook nu nog kun je je afvragen waarom, naast haaien en mummies, Hitler zo populair is op Discovery Channel…