De miskende nazi

RECENSIE - Voor Alfred Rosenberg bestond er geen weg terug. Terwijl een onvervalste schoft als Hans Frank, die als gouverneur van het Generalgouvernement (het hart van het vernielde Polen) een waar schrikbewind had uitgeoefend, in Neurenberg berouw toonde en jammerde dat Duitsland nooit verlost zou worden van de schande van het nationaalsocialisme, hield Rosenberg tot op het allerlaatste moment zijn poot stijf.

Hij had zijn leven lang gestreden voor het Arische ras – daar was niets mis mee. Het enige dat mis was gegaan, was dat Duitsland de oorlog had verloren. En dat was, zo schreef hij in zijn cel, kort voor zijn executie, de schuld van Adolf Hitler. De door hem altijd verafgode Führer was zijn historische taak onwaardig gebleken.

Hitler had geluisterd naar ‘kleine mensen’ als de intrigant Joseph Goebbels, en naar Heinrich Himmler. ‘de Mefisto van onze ooit oprechte beweging.’ Alleen hij, Rosenberg, was de zaak van het nationaalsocialisme tot het eind toe trouw gebleven.

Propagandist aan de zijlijn

In de geschiedenis van het derde Rijk is Alfred Rosenberg altijd een man op de achtergrond geweest. Hij was de gerespecteerde partij-ideoloog van een partij die eigenlijk geen ideologie nodig had. Want men had immers de Führer.

Rosenberg schreef de Bijbel van het nazisme, Der Mythos des Zwanzigsten Jahrhunderts, een boek dat in het openbaar alom werd geprezen als een zeer diepzinnig werk, maar dat in besloten kring belachelijk werd gemaakt. Het was onleesbaar, slechts een persoonlijke mening (aldus Hitler), een slaappil van papier. En waarom moest Rosenberg zo nodig een boek schrijven? Men had toch al Mein Kampf?

Rosenberg werd, kortom, door niemand in de nazitop echt serieus genomen. En hij maakte het ernaar. Hij was een zelfingenomen poseur, een slecht spreker, een nog slechtere verliezer (zo blijkt uit zijn dagboek) en een volstrekte misfit in de keiharde stijd om de macht. Alleen het feit dat hij vanaf het prilste begin partijlid was geweest, dat hij een alte Kämpfer was die naast Hitler had gelopen tijdens de mislukte putch van 1922, zorgde ervoor dat hij met respect werd behandeld. Maar belangrijk?

Robert Wittman en David Kinney doen hun uiterste best om ons wijs te maken van wel. In de proloog van ‘Dagboek van de duivel’ wordt Rosenberg aangeduid als ‘Hitlers belangrijkste ideoloog,’ die dankzij Hitler over ‘verreikende invloed’ beschikte. Hij plantte,’ aldus de auteurs, ‘in Hitlers geest het verraderlijke idee dat de communistische revolutie het uitvloeisel van een wereldwijde Joodse samenzwering was’. Rosenberg ‘zag zijn filosofieën in de praktijk gebracht’ en ‘legde het fundament voor de Holocaust.’ Hij was, kortom, het brein van het Derde Rijk.

Althans, dat willen de auteurs ons doen geloven.

Het is zeker dat Hitler pas een fanatieke antisemiet werd in 1919, het jaar waarin hij Rosenberg ontmoette. En het staat vast dat de uit Estland afkomstige Rosenberg zich in die tijd (in zijn journalistieke werk en pamfletten) voordeed als een expert op het gebied van de Russische revolutie. Hij zou ook altijd volhouden dat Hitler veel van hem had geleerd – dat zijn Wittman en Kinney het dus met hem eens. Maar het bewijs daarvoor ontbreekt. Zoiets zou een zorgvuldige analyse vergen van bovengenoemde boeken, andere bronnen en van stapels krantenartikelen. Da’s niks voor een spannend boek. Dus blijft het bij een loze bewering.

Het beeld van Rosenberg dat door de beide auteurs wordt opgeroepen, draagt ook weinig bij aan deze veronderstelling. Rosenberg was al vrij snel een man aan de zijlijn.

Mislukte carrière

Het hoogtepunt van zijn carrière was dat hij tijdens de partijdag van 1937 als eerste de ‘Duitse Nationale Prijs’ kreeg uitgereikt. (Een alternatief voor de Nobelprijs, die het jaar daarvoor was toegekend aan de voor de nazi’s gevluchte auteur Carl von Ossietzky.) Die bestond uit honderdduizend Rijksmark en een vette speld. Vanwege zijn geweldige boek. Dát was hoe men in het Rijk met hem omging. Hij was zo blij als een kind. Twee jaar later moest hij tandenknarsend toezien hoe Hitler een niet-aanvalsverdrag sloot met de Sovjet-Unie.

Na het uitbreken van de oorlog zette Rosenberg zich aan de taak om zoveel mogelijk kunstschatten uit de veroverde gebieden naar Duitsland te halen, ter verfraaiing van de nazi-opleidingsinstituten waar een nieuwe generatie nazileiders moest worden opgeleid. Een lastige klus, want ook Hitler en Herman Göring wilden hun kunstcollectie uitbreiden.

Na de aanval op Rusland had Hitler een serieuzere taak voor hem in petto: minister van de Oostelijke gebieden. Die benoeming draaide uit op een bittere strijd met dezelfde Herman Göring en met Heinrich Himmler.

Rosenberg wilde een begin maken met de organisatie van een Duits burgerlijk bestuur over de overwonnen volkeren. Een hard en strak bestuurssysteem, opdat de onderworpen Untermenschen snel hun plaats zouden weten, en konden bijdragen aan de oorlog.

Maar Göring, verantwoordelijk voor de Duitse oorlogseconomie, dacht alleen maar aan het zo grondig mogelijk uitzuigen van de lokale landbouw. En Himmler, verantwoordelijk voor de strijd tegen partizanen én voor de Endlösung der Judenfrage, zaaide op een ongekende schaal dood en verderf, waardoor het verzet tegen de nazi’s flink werd aangewakkerd.

Beiden negeerden die softie Rosenberg (die overigens geen enkel bezwaar had tegen de Endlösung), en zijn Füher had geen tijd meer voor zijn gezeur. En Rosenberg kon ook al niet managen, zo bleek. Het Ostministerium werd het Chaosministerium.

Neurenberg

Rosenberg behoorde tot het schamele clubje nazi-kopstukken dat niet was gesneuveld en geen zelfmoord had gepleegd en dus in Neurenberg voor de rechter moest verschijnen. Alwaar een hoofdrol was weggelegd voor de Amerikaanse aanklager Robert Kempner. Bij gebrek aan de échte misdadigers besloot Kempner om dat machteloze stukje pseudo-intellectueel te bombarderen tot het brein van het nationaalsocialisme.

De jood Kempner was een man met een missie. Hij was in 1935 nazi-Duitsland ontvlucht, en naar de VS uitgeweken, waar hij had meegwerkt aan de voorbereidingen voor de Neurenberger processen. Wittman en Kinney weven zijn levensverhaal kundig door dat van Rosenberg, en vertellen daarnaast ook nog het merkwaardige verhaal van het dagboek van Rosenberg, dat door Kempner in Neurenberg werd ontvreemd (hij wilde er nog een boek uit slaan) en pas een paar jaar geleden weer opdook. Die drie verhalen dooreen maken ‘Dagboek van de duivel’ een afwisselend en knap gecomponeerd boek. Maar of Rosenberg nu echt zo’n centrale rol speelde in het ontstaan van de nazi-ideologie, of hij nu echt ‘de duivel’ was en niet de zoveelste gewetenloze meeloper, dat blijft ongewis.

Robert K. Wittman en David Kinney, Dagboek van de duivel. Uitgeverij Balans. 180 blz. 24,95 euro (9,99 ebook)