De metafysica van de schuld

Het is zomer dus de journalisten van de NRC, in ieder geval die van de redactie economie, zijn met vakantie. Dit weekend heeft de krant een artikel overgenomen van Die Zeit, geschreven door Marc Brost en Bernd Ulrich, over de huidige economische problemen (*). Het is een bombastisch stuk over de “schuldencrisis” dat pretendeert Links een les te lezen over hoe het moet omgaan met schulden. Volgens mij trekken ze echter de verkeerde les.

Alleen het begin al:

Wie bij het thema ‘schulden’ denkt dat het louter om geld gaat, is naïef. In werkelijkheid gaat het om gevoel, macht, angst en eer. Met een beetje overdrijving zou je zelfs kunnen zeggen: schulden zijn de wiskundige uitdrukking van een metafysisch probleem. Het is, kortom, bittere ernst.

Zeker, het is bittere ernst, maar niet om de redenen die worden genoemd, want gaat het niet altijd in de politiek om gevoel, macht, angst en eer? En sinds wanneer zijn schulden een wiskundige uitdrukking van een metafysisch probleem? Voor metafysische kwesties kunt u beter bij een priester of filosoof te rade gaan. Mogelijk zijn onze economische problemen een symptoom van een onderliggende cultureel trend, maar dan niet op de manier waarop Brost en Ulrich dit analyseren.

Wie heeft de schuld?
Volgens Brost en Ulrich is er een reden dat schulden op dit moment zowel in Europa als in de VS opspelen:

Het is bepaald geen toeval dat de afgelopen weken zowel Europa als de Verenigde Staten slechts ternauwernood wisten te ontsnappen aan de schuldenval die zij voor zichzelf hadden opgesteld. President Obama mag dan in zijn strijd met het Congres een beetje tijd hebben gewonnen, de schulden van Amerika zullen verder stijgen – ondanks de overeengekomen, gigantische bezuinigingen. In Europa mogen de regeringsleiders dan met een ultieme krachtsinspanning tot een tweede steunpakket voor Griekenland hebben besloten, de financiële markten gokken al weer op de volgende ronde. Alle hiermee samenhangende zorgen hebben de goudprijs doen stijgen tot een absolute recordhoogte.

Dat er gelijktijdig problemen zijn met schulden in Europa en de Verenigde Staten is inderdaad geen toeval. Even ter herinnering: in 2008 is er een grote financiële crisis geweest. In de jaren die daaraan voorafgingen hebben de autoriteiten een gigantisch en ongereguleerd schaduwbanksysteem laten ontstaan waarin voor vele biljoenen dollars werd omgezet. Dit schaduwbanksysteem was groter dan het reguliere banksysteem en het is ingestort door een klassieke bank run zoals we die kennen uit de 19e en begin 20e eeuw toen het banksysteem nog niet gereguleerd werd, althans niet in de VS.

De illustratie bij dit artikel is een afbeelding van zo’n paniek, die plaatsvond in 1893. Het gevolg van de paniek van 2008 was een mondiale recessie. Tijdens recessies maakt de staat schulden omdat er minder geld binnenkomt van belastingen en meer wordt uitgeven aan uitkeringen. Ook heeft het redden van belangrijke systeembanken – to big to fail banken– veel geld gekost. Het is dus geen toeval dat er gelijktijdig een schuldencrisis in de VS en Europa is ontstaan, maar de problemen van beide continenten lijken alleen maar op elkaar en hebben in beide gevallen in wezen niets te maken met aflossingsproblemen. Dit behoeft wat uitleg vrees ik.

Europa
In Europa heeft de recessie geleid tot een crisis van de Euro die vroeg of laat toch moest komen, de kredietcrisis was alleen maar de trigger. De schuldenproblemen die een aantal landen nu ondervinden zijn het gevolg van het feit ze deel uitmaken van de muntunie. De oorzaak van de problemen verschilt van land tot land. In Spanje en Ierland is dat het instorten van de op hol geslagen huizenmarkt, in Italië de hoge staatsschuld, in Griekenland corruptie en in Portugal achterstallig onderhoud. Het zijn vervelende problemen maar ook weer niet uniek. Toch lukt het deze keer niet om ze onder controle te krijgen. In het verleden konden de landen hun munt devalueren en lenen van de eigen Centrale Bank, maar door de muntunie hebben ze geen Centrale Bank meer en moeten ze Euro’s lenen op de internationale financiële markt. Dit heeft een aantal nadelige gevolgen die elkaar versterken. Omdat er economische problemen zijn gaat de rente omhoog, maar omdat de rente omhoog gaat, wordt het aflossen van de schulden nog moeilijker, waardoor meer bezuinigd moet worden wat slecht is voor de economie. Het gevolg is een negatieve spiraal. Kapitaal vlucht het land uit en de markt speculeert op faillissement van het land (iets dat vroeger ondenkbaar zou zijn). Voeg daar nog aan toe het kortzichtige, penny wise pound foolish beleid van de ECB, Duitsland en niet te vergeten Nederland, en je hebt een onoplosbare schuldencrisis.

Het schuldenprobleem in Europa is dus eigenlijk geen schulden crisis maar een systeemcrisis die het gevolg is van de manier waarop de monetaire unie is opgezet: inherent instabiel.

De Verenigde Staten
Marc Brost en Bernd Ulrich beweren dat het geen links of rechts beleid is, dat de schulden heeft doen oplopen. Maar dat is in het geval van de Verenigde Staten niet juist: daar zijn de schulden het gevolg van roekeloze oorlogen en grote defensie budgetten die daarvoor nodig zijn en onverantwoorde belastingverlagingen, van de rechtse regering van George W. Bush die tot 2008 in het Witte Huis zat. Ook de tekorten die zijn ontstaan onder Obama zijn een direct gevolg van beleid van de regering Bush. Als gevolg daarvan zijn schulden hoog opgelopen, ongeveer 95% van het BNP, maar ze zijn in het verleden wel eens hoger geweest (WOII: 120% BNP). Er is echter geen reden om aan te nemen dat de schulden niet afbetaald kunnen worden. Dat er een crisissfeer is ontstaan heeft een politieke oorzaak: aarzelend beleid van de Democraten als het gaat om het aanpakken van de economie die nu 3 jaar na de crisis nog steeds niet wil groeien. Door politiek onhandig manoeuvreren hebben ze zich kwetsbaar gemaakt voor afpersing. De Republikeinen zijn uit zijn op maar een ding: Obama ten val brengen, zelfs als ze daarmee de (wereld) economie in gevaar brengen. De bezuinigingen die nu door hen worden afgedwongen zijn onverantwoord omdat de economische groei hierdoor wordt afgezwakt.

Ook in de Verenigde Staten is dus geen sprake van een schulden crisis. Het is een politieke crisis waarbij de staatsschuld als wapen wordt gebruikt.

Onnodig somberen
Brost en Bernd hebben hun eigen verklaring voor het schuldenprobleem: zij koppelen het aan de Westerse mentaliteit:

[De] oorzaak [van het schuldprobleem] is eenvoudigweg de volgende. Sinds twee decennia bevindt het Westen zich relatief op de terugweg. Het automatisme van steeds meer rijkdom bij steeds minder of in elk geval niet méér arbeid is doorbroken. Daarvoor zijn vele oorzaken aan te wijzen. Hier hoeven slechts de opmars van de opkomende landen, de oorlog tegen de terreur en de door de ecologie getrokken grenzen te worden genoemd.

Beslissend is dat het hele Westen met deze nieuwe situatie niet uit de voeten kan, noch politiek, noch cultureel, noch individueel. Onze kinderen – zo veel weten wij wel al – zal het slechts beter vergaan als ze harder werken dan wij. Of we dat echt voor hen moeten willen, weten we dan weer niet. Daarmee is de grote deal van het westerse model definitief verleden tijd. Het inzetten op groei was zo ongeveer de minimumconsensus van westerse samenlevingen. Het vooruitzicht van voortdurende groei stelde ons gerust en slaagde wonderwel erin om grote sociale conflicten – wie krijgt welk deel van de koek? – niet eens aan de oppervlakte te laten komen. Groei betekende immers dat iedereen steeds meer kon krijgen. Des te beangstigender is het als deze groei uitblijft.

Daarom heeft het Westen deze werkelijkheid verdrongen en zichzelf een welstand voorgespiegeld die niet meer bestaat. Daarvan zijn die schulden het gevolg. Zij zijn het verdrongene. [sic] Dat keert steeds vaker en steeds heftiger terug.

In het verleden konden Westerse regeringen zich uit de problemen redden door economische groei maar dat is onder andere door ecologische grenzen niet meer mogelijk, zo stellen zij dus.

Dit is een onnodig sombere visie. In de eerste plaats hebben de schulden niets te maken met het niet groeien van de economie zoals ik hiervoor al heb laten zien. Maar zij hanteren een veel te enge definitie van economische groei: een economie groeit niet alleen door meer schoorstenen te laten roken maar ook door meer dienstverlening en door het toepassing van nieuwe technologie. Wie had 30 jaar geleden gedacht dat nu iedereen met iedereen in de wereld kan communiceren via internet? Groei kan zelfs goed zijn voor het milieu: de dreigende klimaatverwarming maakt het noodzakelijk om te schakelen naar duurzame en milieuvriendelijke (CO2 neutrale) energie bronnen. Hiervoor is onderzoek nodig en moet nieuwe techniek ontwikkeld worden. Ook dat is groei die werkgelegenheid oplevert. Brost en Bernd zitten onnodig te somberen.

Schulden vernietigen de staat
Ik kan me grotendeels vinden in wat Brost en Ulrich beweren over de noodzaak van het maken van schulden, al zijn ze wel wat zuinig.

Wereldwijd gaven landen meer dan 15 biljoen dollar uit om de crisis te bestrijden. Nooit eerder werd in zo’n korte tijd zo veel geld uitgegeven. Nooit eerder werden zo snel zo veel nieuwe schulden gemaakt.

Daarbij komt dat het idee van deficit spending – het uitgeven van geld dat je feitelijk niet hebt – in deze situatie bij hoge uitzondering het juiste was.

Volgens Brost en Ulrich zijn er de aantal redenen waarom schulden maken niet meer kan: de schuld is al te hoog, de rente en aflossings lasten worden te hoog, schulden belasten toekomstige generatien en de staat kan niet meer terecht bij haar huisbank en het is een vernedering van de politiek.

[E]en land dat vandaag de dag schulden maakt, kan zich niet wenden tot zijn huisbank en worden geconfronteerd met een serieuze en bij twijfel staatsondersteunende gelovige. Nee, zo’n land moet zijn hand in de muil van de leeuw steken en zich uitleveren aan kredietbeoordelaars, beurzen en hedgefondsen (en aan de Chinezen, maar dat maakt het er niet beter op). Schulden ondermijnen de staat. Ze maken van politici de loopjongens van de banken en de noodhulpverleners van de markten. Ze vernederen politiek en democratie.

Maar dit is precies het probleem dat ik hierboven heb geschetst voor de “schuldencrisis” in Europa: landen kunnen niet meer lenen bij hun “huisbankier”, ofwel de centrale bank. Dit is dus een probleem dat wij over onszelf hebben afgeroepen: door de muntunie hebben landen geen eigen centrale bank meer en zijn aangewezen op de markt – met alle gevolgen van dien. We lezen het dagelijks in de krant: Griekenland, Spanje en nu Italië zijn overgeleverd aan de goodwill van de markt en Angela Merkel, oh en niet te vergeten, de daadkracht van de onze Jan Kees de Jager.

Brost en Ulrich gaan er blijkbaar van uit dat de muntunie, zoals die nu werkt, blijvend is. Dan heb ik nieuws: dat gaat niet gebeuren. De Eurolanden worden vroeg of laat uit elkaar gespeeld door de markt – dat zien we op dit moment al. Er kunnen dus maar twee dingen gebeuren: of de unie valt elkaar en Nederland wordt gewoon de 17e Deelstaat van Duitsland of de Unie wordt hervormt en de ECB gaat doen wat alle Centrale banken doen: schuldpapier van de landen opkopen. Dat laatste gebeurt nu al.

Schulden ondermijnen de staat niet, wel een te veel aan schulden. Iedereen die een eigen huis koopt doet aan deficit spending en een ondernemer heeft vreemd vermogen in zijn bedrijf zitten, dat heet investeren. Een ander aspect van schulden is dat de schuldeisers niet alleen maar “slechteriken” – speculanten en Chinezen – zijn, maar ook pensioenfondsen en beleggingsbedrijven die de rente die er mee wordt verdiend weer gewoon uitgeven. Het geld verdwijnt dus niet uit de economie (en zelfs de Chinezen beleggen het in het Westen).

Op dit moment is de rente historisch laag (en zou nog lager kunnen zijn). Door geld te lenen kan de staat, nee moet de staat, er voor zorgen dat de economie weer gaat groeien (les één van Keynes). Dit is een investering in groei die zal leiden tot meer banen. Dit is nodig omdat door de recessie een groot deel van de bevolking geen werk heeft ( Spanje 20%, Ierland 14%, Griekenland 15%) en onbenutte capaciteit blijft liggen. Als de economie weer groeit en de motor weer werkt is het veel makkelijker om de schulden af te lossen (les twee van Keynes) dan nu, zonder groei.

Het fundamentele probleem waar onze economie op dit moment door wordt geplaagd is geen diep cultureel probleem maar het verleren van de kennis die is opgedaan na de Grote Depressie. Na WOII heeft economisch beleid dat was gebaseerd op Keynes grote welvaart en groei gebracht, waarom zou dat nu niet meer kunnen? Onheil afroepen over “de metafysica van schulden” helpt ons niets verder, integendeel.

—-
(*) Alleen in de papieren versie of digitaal tegen betaling; niet in het Nederlands maar wel in het Duits te lezen op Zeit Online (via Sargasso). Ik zal wat uitvoeriger citeren omdat het stuk moeilijk toegankelijk is.