De Hemelschijf van Nebra

Foto: De Nebra-expositie in het Drents Museum in Assen (foto JL) copyright ok. Gecheckt 27-09-2022

ACHTERGROND - Het is zomer en de scholen hebben vakantie, kortom, het is tijd voor dagjes uit. Dus waarom niet naar het Drents Museum in Assen, waar momenteel een tentoonstelling is gewijd aan het bijzondere voorwerp dat bekendstaat als de Hemelschijf van Nebra? Een van de meest bijzondere archeologische vondsten uit de afgelopen halve eeuw.

De Hemelschijf van Nebra (©Wikimedia Commons | Gebruiker Dbachmann)

Ik weet het: u gelooft me niet. Geverseerd in de media als u bent weet u dat als een archeoloog beweert dat ’ie iets bijzonders heeft ontdekt, hij overdrijft. Uw reserve is breed gedeeld. Ik word al een kwart eeuw wekelijks geconfronteerd met sceptici en moet ze vaak gelijk geven. Claims kloppen vaak niet. Maar de Nebraschijf, ja, die is echt bijzonder. Eerst iets over het voorwerp zelf. Daarna zal ik het bijzondere uitleggen.

Hemelkaart

De in 1999 bij het Duitse plaatsje Nebra gevonden bronzen schijf is zo groot als een grammofoonplaat, weegt twee kilo en toont een gouden zon, maan en sterren. Ook de Plejaden zijn aangegeven, eveneens van goud. Het is dus een hemelkaart. Links en rechts waren twee later aangebrachte bogen, waarvan de linkse nog later weer is verwijderd. Onderaan is een derde, iets krommere boog. Er zijn diverse redenen om aan te nemen dat het voorwerp rond 1600 v.Chr. is begraven en toen al enkele eeuwen oud was. Het voorwerp komt dus uit de Bronstijd.

Metaalanalyse leerde dat het koper, tin en goud uit half Europa afkomstig waren. Dat is niet zo heel onverwacht, want er waren destijds uitgebreide handelsnetwerken, zeker voor metaal. De twee gouden bogen worden uitgelegd als horizon. Ze zijn 82º wijd, wat het verschil is tussen de noordelijkste en zuidelijkste plek waar de zon kan opkomen. Dit soort informatie kenden de Bronstijdmensen al lang. Er zijn diverse astronomische heiligdommen bekend. Stonehenge is natuurlijk het bekendst, maar in de buurt van Nebra was bijvoorbeeld Pömmelte.

De kalenderkwestie

Tot zover weinig bijzonders. De crux is de dikte van de maansikkel. Een zonnejaar bestaat uit twaalf maan-maanden en nog een paar dagen. Alle oude culturen hebben geworsteld met de vraag hoe ze dit konden synchroniseren. Hou je twaalf maanden aan, dan is je jaar te kort en schuiven de diverse maanden door het jaar. Een voorbeeld is de islamitische kalender, die ervoor zorgt dat de ramadan elk jaar op een ander moment begint.

De standaardoplossing is de lengte van de maand los te koppelen van de maancyclus, maar die luxe hadden ze destijds niet. Het was belangrijk te weten wanneer de maan vol was en een reis door de nacht mogelijk. De toenmalige oplossing was een jaar met zo nu en dan dertien manen. De Hemelschijf gaf het moment aan waarop men moest schrikkelen. Als de maan in het voorjaar voor de eerste keer bij de Plejaden stond en dikker was dan de afgebeelde maansikkel, dan moest je een schrikkelmaan invoegen. Zag je aan de hemel een dunnere sikkel, dan waren twaalf manen genoeg en kon je beginnen aan het nieuwe jaar.

Bijzonder, reden één

Dit, lieve lezers en lezeressen, is wat de Hemelschijf van Nebra bijzonder maakt. Volgens degene die het wetenschappelijk onderzoek leidt, directeur Harald Meller van het museum in Halle, was deze astronomische kennis in Centraal-Europa niet aanwezig. Hij speculeert over Babylonische contacten.

Ik zal die speculaties laten wat ze zijn. Evengoed documenteert de Hemelschijf van Nebra een ontwikkeling in het prehistorische denken. Eerst waren er astronomische heiligdommen à la Stonehenge en Pömmelte. Die bevredigden niet en raakten in verval. De volgende fase was die van de Hemelschijf. En die is dus begraven: fase drie, ingegeven door ontevredenheid met de kennis uit fase twee. De aanpassingen aan de Hemelschijf – eerst bogen aan weerszijden toevoegen, bij een andere gelegenheid een boog onderaan toevoegen, dan de boog links weghalen – documenten eveneens aanpassingen.

We weten niet wat bedoeld is geweest met deze veranderingen. We weten wel dat de Bronstijd-mensen een visie hadden op het bovenmaanse en moeite deden die aan te passen, te corrigeren, te verbeteren. Het gaat te ver de Bronstijd-mensen aan te duiden als wetenschappers, maar ze herkenden patronen en reflecteerden erop. De conservator van het Drents Museum, Bastian Steffens, noemt de Hemelschijf een ode aan de nieuwsgierigheid.

Bijzonder, reden twee

Maar er is nog iets. De dynamiek van de archeologie zit zelden in de vondsten. Dat is slechts datavergaring. De interpretatie ervan gaat vaak langs gebaande paden. De wetenschappelijke vernieuwing – en het eigenlijke wetenschapsnieuws – zit in de oudheidkundige disciplines doorgaans in de nieuwe technieken en methoden, waardoor nieuwe soorten inzicht ontstaan. Momenteel gaat het vooral om Lidar, digitale paleografie of DNA.

De Hemelschijf van Nebra is een van die zeldzame keren dat een vondst oudheidkundigen anders laat kijken naar een tijdperk waarvan ze de hoofdlijnen meenden te kennen. Het intellectuele avontuur van de antieke mens heeft onverwacht een nieuwe dimensie gekregen. Zonder de overdrijving waardoor u zo’n hekel hebt aan archeologienieuws: de Hemelschijf was een van de belangrijkste vondsten van afgelopen halve eeuw.

Expositie

Wat betreft de expositie: die negeert Mellers speculaties en benadrukt de Bronstijd-context. De bezoeker wordt geconfronteerd met een agrarische wereld waarover we mede dankzij grafheuvels iets weten. De toenmalige mensen lijken de woeste veengebieden geassocieerd te hebben met een parallelle wereld. Niet per se bovennatuurlijk – een woord dat het museum in de uitleg vermijdt – maar wel een plek die anders was dan het bewerkte akkerland. In het veen liet men voorwerpen achter die wij nu rangschikken onder offers. Twee schedels tonen dat er ook mensenoffers waren. Handel komt aan de orde.

En uiteindelijk is er dan de Hemelschijf zelf. Er zijn mensen die die het voorwerp mooi vinden of gevoelig zijn voor een welhaast mystieke uitstraling. Ik mis daarvoor de poëtische intuïtie. Ik zag vooral een bronzen schijf met gouden inleg. Maar die schijf is dus verrotte bijzonder.

**

De expositie over de Hemelschijf van Nebra duurt tot en met 18 september. In het Drents Museum is tot eind oktober tevens een mooie tentoonstelling over het antieke Armenië.

Reacties (2)

#1 beugwant

Tja, overdrijven…
Wie onderdrijft, die zinkt!

  • Volgende discussie
#2 M&M

‘Geverseerd in de media als u bent weet u dat ‘

(Gauw de betekenis van ‘geverseerd’ opzoeken, en daarna weer ‘u hoeft me niets meer te vertellen, gezicht’ opzetten)

  • Vorige discussie