Vandaag rond ik mijn reeks over de Europese canon af. We bereiken onze eigen tijd en zoals u al kon raden: het is nauwelijks nog Europese geschiedenis. Het oude werelddeel is meer dan ooit opgenomen in een grotere wereld.
De Koude Oorlog
Periode: Vanaf 1948
Alternatief: De Muur
De luchtbrug naar Berlijn, via Wikimedia Commons.
De Verenigde Staten, met een kapitalistisch systeem, en de Sovjet-Unie, met een communistisch systeem, hadden in de Tweede Wereldoorlog de Europese democratieën gered. Italië was van partij gewisseld en bleef autonoom, maar Duitsland en Oostenrijk kwamen onder curatele. Een curatele die moeizaam was doordat de twee supermachten het vaak oneens waren. Eén van de punten waar de fricties konden escaleren was de gedeelde Duitse hoofdstad Berlijn.
Wie er nu komt, ziet overal de herinneringen: Checkpoint Charlie, het monument voor de Luchtbrug waarmee de westelijke geallieerde de door de Sovjets geblokkeerde stad voedden, de resten van de Muur, het raadhuis van Schöneberg waar president Kennedy zijn toespraak “Ich bin ein Berliner” hield. Het onlangs aan de Unter den Linden geopende museum voor de Koude Oorlog heeft geen onverdeeld positieve recensies ontvangen, maar die lijken vooral te komen van mensen die een expositie van voorwerpen verwachten, terwijl dit museum zich richt op een meer actieve betrokkenheid van de bezoeker.
Het Verdrag van Rome
Periode: 1957
Alternatieven: Benelux, EGKS, EEG, Adenauer-De Gaulle
De EEG in aanbouw
Al tijdens de Tweede Wereldoorlog wisten de mensen in West-Europa dat hun imperia zouden worden ontmanteld en dat de eigen industrie haar overzeese afzetmarkten zou verliezen. De Nederlandse verzetskrant Het Parool wist al in 1943 dat de enige manier om de welvaart te herstellen was gelegen in een pan-Europese markt en internationale samenwerking, waarbij de anonieme auteur erkende dat Duitsland daarin moest worden geïntegreerd.
Hij of zij heeft gelijk gekregen. De douane-unie van de Benelux, ondertekend op Dolle Dinsdag 5 september 1944, was een vroeg voorbeeld. En u kent de rest van het verhaal: de Europese Gemeenschap van Kolen en Staal (1952), het Verdrag van Rome tot oprichting van de Europese Economische Gemeenschap (1957), de vriendschap van Charles de Gaulle en Konrad Adenauer, het systeem van Europese wisselkoersen, en zo voort. De Europese Unie is Europa niet, maar met uitbreidingen naar alle windrichtingen begint ze er in geografische zin wel enigszins mee samen te vallen.
De ontkerkelijking
Periode: De twintigste eeuw
Alternatief: Tweede Vaticaans Concilie
Kerk, in gebruik als tentoonstellingsruimte
Je hebt ze nog, hier en daar, mensen die volhouden dat Europa een christelijke identiteit heeft. En je hebt ook nog wat verloren soldaten die vechten tegen elke vorm van religiositeit. Medio negentiende eeuw was dat leuk, maar de discussie tussen confessie en seculariteit is al een eeuw oninteressant. Het gros der christenen, joden en moslims heeft de moderniteit immers omarmd.
Volgens een onderzoek uit 2017 identificeerde in een land als Zweden 73% van de bewoners zich als “atheïstisch” of “niet religieus”, een percentage dat afneemt naar mate we verder naar het zuiden gaan. Niettemin: Europa is de regio waar religie meer dan elders iets geworden is voor de privésfeer – waarbij ik China even buiten beschouwing laat omdat de definitie van religie niet helemaal past op confucianisme en boeddhisme.
De milieubeweging
Periode: Tweede helft twintigste eeuw
Boekomslag Grenzen aan de groei
In 1972 verscheen het rapport van de Club van Rome, dat was gebaseerd op computersimulaties om de toekomst te voorspellen. De demografische groei, was de conclusie, kon niet eindeloos doorgaan omdat de grondstoffen ooit zouden opraken. De eenentwintigste eeuw zou moeilijk worden. De schrik zit er sindsdien goed in. De opstellers hebben wel het verwijt gekregen dat ze paniek zaaiden, maar ook als de simulaties begonnen met hogere schattingen voor de omvang van de bodemschatten, zag de toekomst er somber uit. Soortgelijke simulaties waren er voor de verandering van het klimaat.
Gelukkig zijn we niet tot de ondergang veroordeeld. De milieubeweging heeft de problemen effectief geagendeerd. Dertig jaar geleden maakten we ons zorgen om de zure regen, maar we namen maatregelen en dat heeft geholpen. We weten ook hoe we nu de klimaatverandering kunnen afremmen. De mensheid heeft immers een hoog vermogen tot aanpassing – cultuur is per definitie (nou ja, volgens een definitie) onze adaptatie aan een veranderende leefomgeving.
De val van de Muur
Periode: 1989
Alternatieven: Verdrag van Maastricht, euro
De hereniging van Duitsland
Ik eindig mijn Europese canon met de val van de Berlijnse Muur in november 1989. Was zusammen gehört, wächst wieder zusammen. De Duitse deling was ten einde. Frankrijk ervoer dat als gevaar: Duitsland zou te sterk zijn voor het machtsevenwicht. Er kwam een politieke uitruil, waarbij de Duitse eenwording werd gekoppeld aan controle op de Duitse mark – ofwel de euro. Een en ander werd vastgelegd in het verdrag van Maastricht (1992).
***
Hier eindig ik mijn reeks blogjes. De geschiedenis van Europa heeft een open einde. Als het gaat om de Europese Unie hebben we de problemen de laatste jaren allemaal gezien. En buiten de unie kennen we de problemen evengoed. Ik zal ze niet opsommen. Maar Europa is, for better or worse, het werelddeel waarin we wonen en we hebben een verantwoording het levensvatbaar na te laten aan onze kinderen. Hoe dat is, weet ik maar half. Historici hebben professioneel ook niets te zeggen over de keuzes die de politiek moet maken. Maar ik hoop dat u morgen gaat stemmen.
Dit artikel verscheen eerder bij Mainzer Beobacheter. Klik hier voor de complete Europese canon (10 deeltjes + verantwoording).
Reacties (6)
Grappig, dat in die cartoon Kohl wat Frans in de mond wordt gelegd. In Duitsland dreef men wel eens de spot ermee, dat Kohl niet bepaald uitblonk in vreemde talen.
Two German spies are parachuted into southern England in the spring of 1944 to learn about Allied plans for the invasion of Europe.
They scour the docks and the sea front, then retire to a pub to listen to gossip among sailors.
The chief spy strolls up to the barman and, in his finest English accent, asks: “Two Martinis, please.”
‘Dry?’
‘Nein, zwei!!
Dan bekijk je het wel door een behoorlijk roze bril. Ik zou eerder zeggen dat de problemen die relatief makkelijk aan te pakken waren, bijvoorbeeld via niet al te dure technische ingrepen, zijn opgelost, en dat het daarbij is gebleven. Uitstoot van stikstof door de landbouw stond in de tijd van de zure regen en de aantasting van de ozonlaag ook al op de agenda. Bedreigingen voor de biodiversiteit en kwetsbare ecosystemen ook. Dat er ingrijpende transities nodig zijn om klimaatverandering een beetje binnen de perken te houden weten we ook al een jaar of 40.
Natuurlijk zullen mensen zich op een of andere manier aanpassen aan veranderende omstandigheden. Een totale ondergang lijkt me ook niet zo waarschijnlijk. Maar dat het net zo soepel zal gaan als het aanpakken van die eerdere, tamelijk makkelijke problemen, lijkt me ook niet heel aannemelijk.
Nu ik er nog eens over nadenk, had je in plaats van de milieubeweging niet beter de Great Acceleration op kunnen nemen in de canon? Dat lijkt me de bredere context waar de milieubeweging in past. Enorme groei van technologie en wetenschappelijke kennis, van de economie, van de bevolking, maar daarmee ook van gebruik van natuurlijke hulpbronnen. Waarschijnlijk zal het zo in toekomstige geschiedenisboekjes staan.
Dat antropoceen is iets wereldwijds en niet uniek of kenmerkend voor Europa.
Maar de milieubeweging is net zomin typisch Europees. Die is voor een flink deel overgekomen vanuit Amerika. Inclusief ‘Grenzen aan de Groei’. Ze hebben het wel over de Club van Rome, maar dat is een rapport van het MIT in Boston. Zo Amerikaans als het maar kan. Het lijkt me vrijwel uitgesloten dat dergelijk onderzoek destijds aan een Europese universiteit zou zijn gedaan. En al helemaal dat ze zo uitgebreid de publiciteit zouden hebben gezocht met de uitkomsten.
Je zou de Great Acceleration misschien zelfs kunnen zien als symbool van de dominante positie die de VS na de Tweede Wereldoorlog had ingenomen. Want ook heel veel van de wetenschappelijke en technologische kennis die die enorme groei mogelijk maakte kwam daarvandaan. (En die technologie hielp ze natuurlijk ook om een militaire en geopolitieke grootmacht te worden en te blijven. Of om hun cultuur aan ons te verkopen). Maar de weerstand tegen de nadelige consequenties kwam ook grotendeels voor het eerst op in de VS.