ACHTERGROND - Zijn naam viel vorige week al: Anaximandros. Ook hij leefde in de zesde eeuw voor onze jaartelling en ook hij leefde in Milete, aan de westkust van het huidige Turkije. Hij was de belangrijkste leerling van Thales, en de leraar van Anaximenes.
Wereldkaart
Anaximandros is de eerste denker van wie bekend is dat hij heeft getracht een wereldkaart te tekenen. Deze ziet er voor ons uit als een nogal koddig geval: een ronde schijf waarop we de kusten van Zuid-Europa, West-Azië en Noord-Afrika herkennen. Deze werelddelen eindigen in een keurige ronding, waar een gezellige slotgracht omheen ligt. Er mankeert dus wel iets aan de realiteitswaarde, maar voor die tijd was het een baanbrekend werk.
Een ander oerelement
De reden waarom we hier Anaximandros bespreken, is echter een andere. We hebben gezien dat Thales en Anaximenes beiden het bestaan van een fysiek oerelement aannamen, een element dat de oorsprong moest zijn van alles. Voor Thales was dat water, voor Anaximenes was dat lucht.
Ook Anaximandros nam aan dat er een fysieke oerstof moest zijn. Maar volgens hem was dat geen stof die in onze huidige wereld kan bestaan. Hij nam aan dat het oerelement iets onbegrensd en onbepaalds moest zijn.
Iets wat onbegrensd en onbepaald is, kan in het hier en nu niet bestaan. Want als iets onbegrensd en onbepaald is, kan er natuurlijk ook niets naast bestaan, en ook kan er niets in bestaan, want het oerelement was volgens Anaximandros ook nog eens ondeelbaar. Het oerelement was er volgens Anaximandros daarom dus alleen ‘in den beginne’. Anaximandros noemde dit oerelement het apeiron.
Het ontstaan van de aarde
Het apeiron is dus een soort oerchaos. De aarde moet volgens Anaximandros zijn ontstaan uit deze oersubstantie, als gevolg van een splitsing ervan. De centrale aanname die Anaximandros hierbij maakt, is dat alles moet zijn voortgekomen uit het ontstaan van tegenstellingen, en vervolgens uit het evenwicht daartussen.
Eerst scheidden warmte en koude zich van elkaar, en daardoor ontstond volgens Anaximandros een plas water omgeven door een kring van vuur. Daarna heeft de aarde zoals wij die kennen zich ontwikkeld. Doordat het vuur zich van het water verwijderde, kon het water opdrogen en ontstond er land, terwijl uit het vuur weer lucht kon ontstaan.
Door de wetenschap hebben we tegenwoordig heel andere theorieën over het ontstaan van de wereld. Maar met zijn theorie over de krachten die elkaar door evenwicht in toom houden, kwam Anaximandros tot verrassende stellingen die lijken op de moderne ideeën die vandaag de dag wetenschappelijk ondersteund worden. Zo kwam hij tot het inzicht dat de plaats van de hemellichamen aan het firmament moest worden bepaald door hun onderlinge aantrekkingskracht en afstoting. Dit is nog steeds een belangrijke aanname in de astronomie.
Ontstaan van het leven
Daarbij was volgens Anaximandros het leven zo ontstaan: eerst ontwikkelden zich de vissen in het water, die later weer uitgroeiden tot wezens op het land en vervolgens tot de mens. Wie dus denkt dat Darwin de eerste denker was die met het concept evolutie kwam, moeten we teleurstellen.
Omdat Anaximandros met deze ontstaansgeschiedenis de wereld vanuit natuurlijke in plaats van mythische oorzaken probeerde te verklaren, wordt hij soms ook wel de eerste échte filosoof genoemd.
Toch een poëet
Hoe wetenschappelijk dit allemaal ook moge lijken, het denken van Anaximandros paste in zijn tijd. Het was over het algemeen toch nog sterk mythisch van karakter. Dat zien we aan het enige citaat van hem dat is overgeleverd:
Waaruit de bestaande dingen hun geboorte hebben, daarin vinden ze ook hun ondergang, zoals het hoort; ze geven elkaar immers recht en boete voor het onrecht, overeenkomstig de verordening van de tijd.
Met deze woorden zou Anaximandros zijn hoofdwerk hebben beëindigd. Dit citaat is natuurlijk behalve poëtisch ook zeer duister. Maar we kunnen proberen het te interpreteren.
Anaximandros ziet alle dingen ‘geboren’ worden, en uiteindelijk ook ‘ten onder gaan’. Dat is volgens hem het natuurlijke verloop der dingen. De dingen bestaan dankzij elkaar, maar ook vergaan zij dankzij elkaar.
En dat is volgens Anaximandros zoals het behoort te gaan. Hij drukt zich daarom uit in termen als ‘recht’ en ‘boete’ om de fysische processen te beschrijven.
Voor wie dit allemaal maar vaag gezwam vindt, is er slecht nieuws: volgende week komen we een filosoof tegen die de geschiedenis is ingegaan met de bijnaam ‘de Duistere’.
[Deze reeks is gebaseerd op het boek De wereld vóór God, dat een introductie biedt tot de filosofische stromingen van de oude wereld. Het hele boek is hier te bestellen.]