RECENSIE - Wanneer ik Roxane van Iperen een preek zie houden, ben ik het steevast vreselijk met haar eens. Tegelijkertijd kan ik me niet aan de indruk onttrekken dat ze open deuren intrapt. ‘Dit is toch allemaal heel erg voor de hand liggend?’, denk ik dan bij mijzelf. Maar goed, iedereen bejubelt ‘r als een scherpzinnig denker die nou ’s zegt wat er gezegd moet worden, dus kennelijk is er behoefte aan wat deze seculiere dominee te melden heeft.
Gruwelsprookje
Afijn, ik besloot de Zomergasten-aflevering met Van Iperen dus maar gewoon over te slaan. De snippers die ik meekreeg via Twitter bevestigden dat dit een goede keuze was geweest. De recensie door Karin van der Stoop eveneens; prima recensie dus. Maar aangezien ik blijkbaar min of meer hetzelfde naar de wereld kijk, was ik dan weer wel benieuwd naar Van Iperens keuzefilm: Das weiße Band (2009) van Michael Haneke.
Dat heeft me niet teleurgesteld. Die film blijft nog wel even in mijn bewustzijn hangen. Dat komt vanzelfsprekend door de vorm – Michael Haneke is een kundig filmmaker – maar ook door de these van de film. Eigenlijk is Das weiße Band een beeldroman (met als ondertitel: Eine Deutsche Kindergeschichte). Dat begint al met de introductie van een personage als verteller die de gebeurtenissen verhaalt: de dorpsleraar. Het betreft dan ook nog een thesenroman en zedenschets, verpakt in een whodunnit die zich gaandeweg ontpopt als een gruwelsprookje, waarbij de dreiging steeds onbestemd op de achtergrond blijft zwemen.
Wreedheid
Haneke wil iets aan het verstand brengen over wreedheid in de samenleving, en het geweld dat mensen elkaar aandoen; een terugkerend thema in zijn oeuvre. Waar komt dat geweld vandaan? Valt het uit te bannen door monsters aan te wijzen? De film is gesitueerd in een fictief Noord-Duits dorpje op de vooravond van de Eerste Wereldoorlog. In het begin doet het idyllisch, doch vormelijk en burgerlijk aan. De verhoudingen zijn hiërarchisch, strikt en autoritair, zowel tussen de baron en zijn pachters als tussen ouders en hun kinderen. En die verhoudingen lokken allerhande onderling geweld uit. Geweld om dwang uit te oefenen, geweld om zich af te reageren, geweld uit vergelding en onmacht, geweld als spiegeling van dat van de volwassenen.
Heelheid van de wereld?
Wat dat aangaat biedt Das weiße Band uitstekend tegengif tegen het romantische idee, dat de wereld vóór de Eerste Wereldoorlog nog een pastorale idylle was. ‘Het project van mijn leven bestaat eruit dat ik de heelheid van de wereld wil herstellen: de heelheid die er voor de Eerste Wereldoorlog was,’ zei Thierry Baudet eens. Hij verbeeldt zich daarbij dat hij destijds uiteraard tot de gefortuneerde elite zou hebben behoord, en niet tot de ongeschoolde arbeiders. Maar zelfs die elite is noch nobel, noch gelukkig bij Haneke.
De baron blijkt een bruut en zijn huwelijk een farce; de dorpsarts blijkt een gemene geilneef die zijn huishoudster/assistente seksueel gebruikt en zijn dochter misbruikt; en de dominee voedt zijn kinderen streng op onder dwang en (psychisch) geweld, maar als hem onder ogen komt wat deze kinderen werkelijk aan gruwelijkheden plegen, kiest hij ervoor weg te kijken. ’t Is één ding om je kinderen voortdurend schuld aan te praten teneinde hen te kneden tot fatsoenlijke, welgemanierde christenburgers in je eigen evenbeeld; ’t is heel wat anders om te onderkennen dat kinderen bij verre na lang niet zo onschuldig zijn als je wenst, maar in staat tot de grootst mogelijke wreedheid.
Opvoeding in wreedheid
Die kinderen fungeren in het verhaal als een soort wraakengelen, die de zonden van de ouders komen bezoeken aan zowel hen als hun kroost. Nou ja, dat is in ieder geval de suggestie. Uitsluitsel geeft de film uiteindelijk niet. Het dorp zelf kiest er collectief voor de schuld in de schoenen te schuiven van twee zondebokken. Dat is wel zo makkelijk, een paar individuele booswichten aanwijzen; dan hoef je jezelf als gemeenschap niet in de spiegel te kijken.
Das weiße Band laat indringend zien hoe autoritaire, gewelddadige machtsstructuren een opvoeding in wreedheid behelzen. Op die manier vermenigvuldigt zich deze dwang, dat geweld en die wreedheid van generatie op generatie. Het is uiteraard geen toeval dat Haneke de film even voor de Eerste Wereldoorlog situeert. De kinderen en tieners in de film zullen zelf de volwassenen zijn gedurende de opkomst van het nazi-regime. Al gaat het niet specifiek over nazi’s of fascisme, benadrukt de regisseur. De film schildert een maatschappelijk klimaat waarin radicalisme kan gedijen.
Radicalisering
„Het eigenlijke thema is, dat was in ieder geval mijn bedoeling, te laten zien hoe mensen die onder druk staan, ontvankelijk worden voor ideologie,“ aldus Haneke. „Dat wil zeggen, hoe ze zich zowaar zelf een ideologie vervaardigen; hoe ze een idee verabsoluteren en dan, met behulp van dit verabsoluteerde idee, degenen bestraffen die hen dit idee ingeprent hebben, maar anders leven dan dit idee vereist.“
Die wreedheid, dat afstraffen van mensen die niet leven naar bepaalde leefregels, vindt in onze Westerse samenlevingen vandaag de dag vooral online plaats. Sociale media zijn een wreed en onverbiddelijk oord. Ook een spiegel van onze samenleving.