COLUMN - door Marc Schuilenburg
Wereldwijd treffen landen verregaande maatregelen om de verspreiding van corona te voorkomen, van het verzamelen van locatiedata via telefoons tot het bestraffen van ‘coronahoesten’. Leven we daardoor straks in een surveillancestaat? In plaats van kristallen bollen te raadplegen, kunnen we voor de toekomst beter kijken naar wat nu relevant is.
Er wordt dezer dagen veel geschreven hoe de wereld eruit zal zien ná de coronacrisis. Zo zou de crisis het einde zijn van de geglobaliseerde wereldeconomie en kansen bieden om duurzamer te leven. Anderen menen dat we ná de crisis terechtkomen in een surveillancestaat-nachtmerrie. Mij lijkt het veel te vroeg om voorspellingen te doen.
Drie paradoxen rondom corona
Wat we wel kunnen doen, is het virus gebruiken om een aantal ontwikkelingen in onze samenleving te bekijken, zelfs als de uitkomsten daarvan nog niet helemaal helder zijn. Op die manier krijgen we een breder begrip van de coronacrisis en de manier waarop ze doorwerkt in onze samenleving. Zo worden langzaam maar zeker drie paradoxen zichtbaar die in verband kunnen worden gebracht met het virus en de manier waarop we onze samenleving hebben ingericht.
Paradox 1: Corona is democratisch én discrimineert
Corona is democratisch, ze maakt iedereen gelijk. Net als smog krijgt iedereen ermee te maken. Daarmee maakt de coronacrisis de notie van risicomaatschappij van de Duitse socioloog Ulrich Beck opnieuw relevant. Het gaat er niet om dat we risicovoller zijn gaan leven of dat de bedreigingen nu veel groter zijn dan in de Middeleeuwen. Maar dat we voor nieuwe problemen staan, die de belangrijkste instituties van onze samenleving onvoldoende de baas kunnen. Niemand kan zich bijvoorbeeld verzekeren tegen corona, sla de voorwaarden in je polis er maar op na.
Tegelijk is het te gemakkelijk om te stellen dat het virus corona klassenonafhankelijk zou zijn en iedereen in hetzelfde schuitje zit. Terwijl premier Mark Rutte aan alle mensen vraagt om ‘hun eigen verantwoordelijkheid te nemen’, wordt het verschil tussen rijk en arm steeds zichtbaarder.
De pandemie, waarin παν (pan) geheel betekent en δῆμος (dêmos) volk, werkt namelijk ook asymmetrisch. Zo trekken de allerrijksten zich terug in bunkers en hamsteren beademingsapparaten voor het geval zij zelf ziek worden. Zit de middenklasse veilig thuis en geeft hun kinderen les op de Ipad. Maar werken de laagstbetaalden (zorg, openbaar vervoer, afvalverwerking) in de frontlinie om de maatschappij draaiende te houden.
Laten we ook niet vergeten dat ‘social distancing’ – ‘physical distancing’ zou een betere term zijn – slechts een privilege is van de welgestelden op deze planeet. Voor mensen in overvolle vluchtelingenkampen of die wonen in dichtbevolkte en uitpuilende miljoenensteden als Lagos en Bombay is afstand houden en thuis werken onmogelijk.
Paradox 2: De wereld staat stil én verandert razendsnel
Corona heeft de wereld tot stilstand gebracht. Van de wereldeconomie en de porno-industrie tot de sportwereld, in vrijwel alle landen is de bedrijvigheid grotendeels plat komen te liggen of draait ze op een lager pitje. Onderzoekers nemen een daling van het gebrom van de aarde waar als gevolg van het stopzetten van menselijke activiteiten. In schril contrast hiermee staat de wereld van veiligheid.
Naast een flinke daling van criminaliteit (woninginbraken, fietsendiefstallen) en het aantal verkeersongevallen doordat mensen thuisblijven, is het duidelijk dat criminelen hun werkwijze razendsnel hebben aangepast aan de nieuwe omstandigheden. Criminaliteit volgt onze dagelijkse routines. Zo proberen internetcriminelen persoonsgegevens te bemachtigen door massaal phishing-mails te sturen met daarin nepnieuws over het coronavirus.
Doordat we meer thuis zitten stijgt het aantal meldingen van huiselijk geweld en seksueel misbruik. Ook de vraag naar online kinderporno groeit. Tegelijk kun je in de cel belanden voor gedragingen die voor de coronacrisis als onbeschoft zouden worden gezien, zoals hoesten of spugen in iemands gezicht.
Tot slot worden in een ijltempo digitale surveillancemiddelen in werking gesteld en allerlei fundamentele mensenrechten aan banden gelegd, waaronder de vrijheid van meningsuiting. Wat de ratel ooit was voor de bestrijding van de pest, is de smartphone voor het coronavirus. Zo kan aan de hand van de locatiegegevens van je smartphone worden gezien of personen samenscholen.
Critici als de historicus Yuval Noah Harari waren er als de kippen bij om te waarschuwen voor de totalitaire surveillancestaat waarin we zijn verworden tot een homo transparantus. De geschiedenis bewijst dat een tijdelijke oplossing niet zelden leidt tot een permanente situatie. Een goed voorbeeld hiervan was de Franse noodtoestand die twee jaar duurde, vijf keer werd verlengd, en uiteindelijk eindigde in verruimde en aangescherpte antiterrorismewetgeving. Schrijver Arnon Grunberg stelt dan ook terecht dat de oorlog tegen virussen op dezelfde manier oneindig is als die tegen terrorisme.
Paradox 3: Corona is mondiaal én de natiestaat het centrum
Vooral bij deze crisis hangt de gezondheid van iedere aardbewoner af van de gezondheid van andere bewoners. Je kunt zeggen dat we onszelf moeten beschermen om anderen te beschermen, zelfs de personen die we nooit zullen aanraken, zodat we beter in staat zijn om onszelf te beschermen.
De logische veronderstelling zou dan zijn dat de coronacrisis gemeenschappelijk wordt aangepakt en dat mondiaal ingrijpende maatregelen worden genomen om het coronavirus tegen te gaan. Te beginnen door de Europese Unie. Maar het tegenovergestelde gebeurt. In plaats van samen te werken, nemen landen eenzijdige acties en regelen ze hun eigen steun. Zo stelde de Amerikaanse president Donald Trump de Europese landen niet eens op de hoogte toen hij de grenzen sloot voor reizigers uit een groot deel van Europa.
In tijden van corona geldt het elk-land-voor-zichzelf adagium en is de staat weer in één klap de baas over onze samenleving. De sterke staat leidt ertoe dat het laatste restje democratie als sneeuw voor de zon verdwijnt. Zoals in Hongarije, waar het parlement is ontbonden. Het andere uiterste gebeurt in Wit-Rusland en Brazilië. Daar ontkennen de leiders het bestaan van het virus (‘het is slechts een griepje’), wat in Brazilië ertoe leidt dat de drugskartels in de favela’s de verantwoordelijkheid van de staat voor haar burgers overnemen.
In het nieuwe coronationalisme geeft de staat aan burgers het gevoel dat zij controle heeft over hun lot. Binnen de nationale staat vinden we geborgenheid, voelen we ons weer thuis, en groeit de behoefte om zich achter een sterke leider te scharen. Want waar is de Europese Unie als je haar nodig hebt?
De tragiek van hetzelfde
De coronacrisis zet onze wereld op zijn kop. Tegelijk is het tegenovergestelde ook waar. De pandemie laat nog duidelijker zien wat er al gaande was en tragisch hetzelfde is gebleven. De coronacrisis onthult zo wat onze samenleving is geworden in jaren van groeiende inkomensongelijkheid, securitisering, en de opkomst van het populistische nationalisme. Net als het virus maken we een versnelling mee van die ingrijpende ontwikkelingen. De vraag is daarom niet hoe de wereld eruit gaat zien ná de coronacrisis. De toekomst is altijd iets wat nu relevant is.
Dit artikel verscheen eerder op Sociale Vraagstukken. Marc Schuilenburg is de auteur van Hysterie. Een cultuurdiagnose (Boom Filosofie, 2019). Hij doceert aan de afdeling Strafrecht en Criminologie van de Vrije Universiteit Amsterdam.
Reacties (13)
” Zo trekken de allerrijksten zich terug in bunkers en hamsteren beademingsapparaten voor het geval zij zelf ziek worden. ” Dit zijn extreme voorbeelden, voornamelijk is schurkenstaten als Rusland.
De “”rijken” zien nu hard hun aandelen en vermogens verdampen, en de multinationals teren op hun reserves om lonen door te betalen. Internationale zakencentra als New York liggen op hun net als het zakelijke reisverkeer. Dit werkt bij elkaar gigantisch nivellerend.
De mensen die thuiswerken werken veelal ook door en intussen ook de kinderen bezig houden maakt dat niet veel makkelijker of leuker. De verzorging ligt grotendeels op zijn gat, diegene die keihard werken zitten op de IC en die meesten die daar werken zitten ruim boven modaal. De vuilnisman werkt inderdaad gewoon door, maar de straten zijn leeg dus zijn risico is minimaal. Blijven over een handjevol in o.a. de supermarkten, de pakketbezorging en het OV die werkelijk in de frontlinie werken. Van die laatste kan je afvragen of je die niet gewoon stil moet leggen, 1.5 m afstand houden in het gangpad is onmogelijk en stations en haltes zijn ideale virus verspreiders. In Londen worden mensen met een cruciaal beroep met individueel vervoer vervoerd, je zou er ook het deel vervoer voor in kunnen zetten.
Dat de “rijken” er grosso modo beter vanaf komen is dus uiterst dubieus en eerder een standaard vooroordeel.
Dat de natiestaat het centrum is klopt helemaal, naties reageren sneller en gerichter dan grote logge organisaties, dit geld niet alleen voor de EU, maar ook voor b.v. de deelstaten in de VS en Duitsland. Je ziet het zelfs op het niveau van steden, sommigen waren zo slim om b.v. de markten gelijk te sluiten terwijl de overheid nog aan het debatteren was. Het spreidt ook risico en versneld de leercurve, je moet er niet aan denken dat we het allemaal tegelijk fout doen. Je ziet ook meteen dat de culturen onderling zo veel verschillen dat een nog uitgebreider gemeenschappelijk beleid in de EU nooit gaat werken ook. We vallen bij elke tegenslag terug in dezelfde patstellingen, en bepaalde landen zien de EU duidelijk alleen als middel om er zelf beter van te worden, wel de lusten niet de lasten.
@1. Gast. Serieus? De rijken hebben de mogelijkheid weg te blijven van de rest. Ik moet gewoon werken zodat hij geld blijft krijgen. Geen coronamaatregelen op mijn werk. Hij verliest wat? Mooi, dan verdampt wat van zijn geld op de bankrekeningen die hij verstopt voor onze (oke oke mss niet de Nederlandse belastingdienst haha) belastingdienst.
Niets dubieus. Gewoon hoe onze samenleving is ingericht.
Schiphol draait ook door, welke coronamaatregelen? Quarantaine? Drie man bij elkaar?
Maar na mijn vlucht met Schiphol en werken voor mijn baas met 200 collega’s krijg ik een boete als ik met drie+ vrienden afspreek, echt?
Dit is minder in het voordeel van rijken?
De natiestaat verloor macht. Nu komt die macht weer terug. Niet omdat de EU zo log is maar omdat niemand elkaar iets gunt. ( Hoezo is er nog geen rampenbudget?) En daar is het dus.
Jij denkt alleen maar ik, ik, ik.
Hamster leuk alle zeep. Zijn jou handen schoon en iedereen zonder zeep maakt jou nog steeds ziek.
Slim man. Zoek een hobby gast
@1: [… Dit werkt bij elkaar gigantisch nivellerend.]
Stel dat daar iets van waar is. Dan is het de vraag of het genoeg nivelleert. En dan ga je er ook nog eens van uit dat de niet-rijken geen veeg van Corona meekrijgen. Terwijl zij relatief juist veel zwaarder worden geraakt. Want helemaal geen reserve, die is voorheen al in de zakken van jouw zielige rijkaards en multinationals beland. In plaats van reserves op te kunnen bouwen, zijn ze de schuld in gedreven. Een groot deel leefde vóór Covid19 al op het randje, en nu tuimelen ze daar vanaf.
Ceterum zie #2 en hieronder.
Kijk eens hoe de rijken hun geld zien “verdampen…”
The US justice department is investigating alleged insider trading by lawmakers who sold stocks just before the coronavirus pandemic sparked a major market downturn, according to US media.
En dan gelijk aandelen kopen van pharma e.d.
https://www.bbc.com/news/world-us-canada-52097349
@1:
Ik vind dat de aandelenkoersen helemaal niet zo veel zijn gedaald. De AEX staat net zo hoog als eind 2016. Zou het te maken kunnen hebben dat de centrale banken uit alle macht en op kosten van de gemeenschap, proberen aandelenkoersen hoog te houden met “whatever it takes”?
@4:
Jij ziet ook overal complotten.
@5: Dat gebeurt inderdaad.
Een hele goede site over dit soort onderwerpen is:
https://wolfstreet.com/
Alles zoals Ulrich Beck en Michel Foucault al hadden opgeschreven. Meer disciplinering in combinatie van beheersen van risico’s.
Wat mij opvalt is dat ik werk met lager opgeleiden die al de maatregelen sterk overdreven vinden. Want als je het hebt, heb je het. Zo gaat dat nu eenmaal. En mijn hoger opgeleide vrienden zitten in quarantaine. Sommigen zelfs alleen met mondkapje buiten de deur. En ze hebben voordeel dat ze thuis hun werk kunnen doen.
@6: I kan gewoon onderbouwen wat ik daar zeg. Dat betekent niet dat ik tevens een complot zie. In tegendeel.
Verder onderzoekt u blijkbaar niets.
“Sen. John Hoeven purchased up to $250,000 of stock in a fund invested in health sciences companies in late January, just five days after attending a briefing on the federal government’s response to the coronavirus, according to government records.”
“A senior aide to Sen. Mitch McConnell made a mid-January purchase of Moderna, Inc., a biotechnology company that had four days earlier announced it would begin developing a coronavirus vaccine. And an aide to Sen. Jeanne Shaheen, who serves on the Senate Foreign Relations Committee, sold off stock in companies including Delta Airlines in late January and later bought stock in Clorox, Inc., which makes bleach and sanitary wipes.”
Het klopt toch dat het RIVM schat dat de R rond de 0,3 ligt?
@frank789,
Of deze uitbraak was te voorzien is echt de vraag. Het kan natuurlijk best een speling van de natuur zijn geweest. Toch kan ik me voorstellen dat er nieuwe zullen komen die wel in gang zijn gezet. De fenomenale impact is onthutsend. En echt moeilijk lijkt het kweken van een virusje nu ook weer niet.
Schiphol, evenementen, congressen, vakanties zullen wel een hele tijd vragen om weer te herstellen. Zo dat ooit gebeurt met nieuwe virusjes op de loer. Al dan niet gekweekt.
Grappig ook om te zien hoeveel niet essentieel is in de economie. Wat mij betreft blijft dat ook zo. Dat is natuurlijk al een hele tijd geleden ingezet onder de naam “het nieuwe werken”.
Een paradigma shift is al 50 jaar nodig en misschien is dit net een zetje in de goede richting. Veel werk is overbodig. Grote delen van de economie schadelijker dan de opbrengst.
Jammer voor de volgers van Calvijn. Arbeid adelt niet. Misschien een mooie tijd om te denken over de vraag waartoe de mensheid op aarde is. Niet om te werken sterven en baren. Waarom dan wel? En misschien is er nog een antwoord ook. :-)
@11: Ik begrijp niet waarom je mij aanspreekt.
En senatoren en hun hulpen die hun aandelen verkochten en/of andere juist kochten, deden dat met info die niet aan het algemene publiek bekend was. De uitbraak was er al.
@12: klopt. ik heb jouw reactie verkeerd geinterpreteerd. Mijn reactie gaat over de gedachte dat het denkbaar is dat markten worden gemanipuleerd door virussen modificeren. Ik denk dat zoiets niet ver weg is.
Dan praat je over echte mentale veranderingen.