De Europese canon (6-10)

Voilà: de derde aflevering van de reeks over de Europese canon. Nu we de Late Oudheid en de verantwoording hebben gehad, kunnen we beginnen met de Volle Middeleeuwen. Democratisch bestuur Periode: vanaf ca. 1000 Alternatieven: Althing, Magna Carta, Staten-Generaal, Defensor Pacis. [caption id="attachment_350517" align="aligncenter" width="264"] Priester Hendrik, een van degenen die de rechten van de Hollandse boeren hielp overbrengen naar oostelijk Europa[/caption] Het principe was simpel, daar in de landen langs de Noordzee: wie water deert, die water keert. Dat gaf iedereen een verantwoordelijkheid in de landverdediging en dus een stem. Nu was dat wat bewerkelijk en daarom kwamen er waterschappen en hoogheemraadschappen. Het was het begin van de representatieve democratie. Later namen de bewoners van de Lage Landen hun rechten mee naar het oosten, toen ze voorbij de Elbe nieuwe gronden ontgonnen. Ik zou hier ook de IJslandse Althing, de Engelse Magna Carta, de eerste Staten-Generaal en de Defensor Pacis hebben kunnen noemen, maar de verspreiding van het rechtenpakket van de Lage Landen richting Oost-Europa geeft de doorslag. Het zou niet lang bestaan, zoals we nog zullen zien. [caption id="attachment_350519" align="aligncenter" width="452"] Het graf van Hendrik IV in Spiers[/caption] Investituurstrijd Periode: 1075-1122 Vanouds stelden de wereldlijke heersers bisschoppen aan, die ook wereldlijke taken uitvoerden en aanzienlijke macht bezaten. Het was niet vreemd dat de kerkelijke verplichtingen er weleens bij inschoten en er was kritiek. In de loop van de elfde eeuw zwol die steeds verder aan, tot uiteindelijk paus Gregorius VII in 1075 de verhoudingen op scherp zette en koning Hendrik IV van Duitsland excommuniceerde nadat die een bisschop had aangewezen voor Milaan. De Duitse rijksgroten eisten dat de koning die excommunicatie ongedaan maakte, wat hij deed door een boetetocht te maken naar de paus, om vervolgens een nieuwe paus aan te wijzen die hem tot keizer kroonde. Gregorius VII stierf niet veel later, maar zou blijken de morele winnaar te zijn geweest. Pas in 1122 kwam het conflict ten einde met het Concordaat van Worms. Het was een compromis, waarbij de keizer aanzienlijk aan macht inboette. De diepere betekenis is dat de scheiding van kerk en staat uitkristalliseerde. [caption id="attachment_350520" align="aligncenter" width="272"] Een kruisridder (Rijksmuseum van Oudheden, Leiden)[/caption] Kruistochten Periode: 1095-1291 Alternatieven: Toledo, Palermo Door ronduit onverstandig optreden in de nasleep van de slag bij Manzikert, waarin de Turken een Byzantijns leger versloegen, verloor het Byzantijnse Rijk grote delen van Anatolië. Niets leek de Turken tegen te kunnen houden en ten einde raad vroeg de keizer de paus om soldaten uit West-Europa. En die kwamen, in grotere aantallen dan de Byzantijnen hadden verwacht. Maar ze heroverden grote gebieden en stootten vervolgens door naar Jeruzalem (1099). Tot zover de Eerste Kruistocht. Er zouden nog acht expedities volgen, met afnemend Europees succes, maar met belangrijke gevolgen. Allerlei Arabische verworvenheden werden nu bekend in Europa: wetenschappelijke teksten, suikerriet, spinazie, gaas, de windmolen. Andere plekken van culturele interactie waren Toledo en Palermo. [caption id="attachment_350521" align="aligncenter" width="400"] De San Clemente in Rome, met een in Romeinse stijl gebouwd atrium uit de twaalfde eeuw[/caption] De Renaissance van de Twaalfde Eeuw Periode: de twaalfde eeuw Alternatieven: Universiteit / Arabische vertalingen De contacten met de Arabische wereld hadden ingrijpende gevolgen in Europa. In Palermo en Toledo werden allerlei Arabische teksten in het Latijn vertaald, later volgden ook Griekse teksten, waarbij Willem van Moerbeke een belangrijke rol zou spelen. De madrassa, een islamitisch schooltype dat herkenbaar was aan het feit dat de geleerden zich organiseerden als gilde, werd in Europa geïntroduceerd als universiteit. De argumentatiemethoden werden eveneens overgenomen: de tekst Sic et Non, waarin de Franse geleerde Pierre Abélard tegengestelde meningen harmoniseerde, is gebaseerd op islamitische modellen. Het is heus niet zo dat Europa in deze tijd een culturele provincie van Arabië was, maar er was een open klimaat van ontleningen. Architecten begonnen in deze tijd te kijken naar Romeinse voorbeelden. Europa beleefde, met een woord van de Amerikaans historicus Charles Haskins, “de Renaissance van de Twaalfde Eeuw”. [caption id="attachment_350522" align="aligncenter" width="322"] Justinianus kondigt de codificatie van het Romeins Recht aan (Librije, Zutphen)[/caption] Romeins Recht Periode: 1231 (Constituties van Melfi; maar er zijn andere jaartallen mogelijk) De Investituurstrijd, het hierboven genoemde conflict tussen paus en keizer, had het gezag van de laatste aangetast, maar deze antwoordde met de invoering van wat bekendstaat als het Romeins Recht. Dat is een ongelukkige naam. Het aloude recht van het Romeinse Rijk was in 437 verzameld in één enorme codex, de Codex Theodosianus, die in de loop van de vijfde en zesde eeuw op verschillende plekken in West-Europa was bewerkt en aangepast. Latere westerse koningen zouden erop voortbouwen; in het Byzantijnse Rijk werd de Codex Theodosianus vervangen door de ambitieuzere Codex Justinianus. Na de Investituurstrijd probeerden de Duitse keizers deze Byzantijnse verzameling, die de bevoegdheden van de paus negeerde en allerlei rechten toekende aan de vorst, opnieuw rechtskracht te geven. Het gaat hierbij om een selectie, toegesneden op de middeleeuwse samenleving en niet zelden volgens ideeën, ontleend aan de Arabische wereld. Echt “Romeins” kun je het laatmiddeleeuwse recht niet noemen. Het is echter wel de basis van een pan-Europese juridische manier van denken. De Europese canon… … verantwoord ik hier en gaat morgen verder. U blijft op de hoogte van deze reeks (en van alle blogjes) via het WhatsAppkanaal. Dit artikel verscheen eerder bij Mainzer Beobachter.

Door: Foto: Flickr CC BY 2.0 DEED European Parliament - A smile hidden behind the European flag

Lezen: De BVD in de politiek, door Jos van Dijk

Tot het eind van de Koude Oorlog heeft de BVD de CPN in de gaten gehouden. Maar de dienst deed veel meer dan spioneren. Op basis van nieuw archiefmateriaal van de AIVD laat dit boek zien hoe de geheime dienst in de jaren vijftig en zestig het communisme in Nederland probeerde te ondermijnen. De BVD zette tot tweemaal toe personeel en financiële middelen in voor een concurrerende communistische partij. BVD-agenten hielpen actief mee met geld inzamelen voor de verkiezingscampagne. De regering liet deze operaties oogluikend toe. Het parlement wist van niets.

Foto: Europa satellietfoto Nasa, public domain , via Wikimedia.

De historische canon van Europa (verantwoording)

Voordat we verder gaan met deze reeks over een Europese historische canon, is het zinvol stil te staan bij de wijze waarop ze is samengesteld. Europees, historisch en canon zijn immers begrippen die toelichting vergen.

Een canon voor Europa?

Om te beginnen: een canon dient om op een bevattelijke wijze inzichten over te dragen. Het is een didactisch hulpmiddel, het is wetenschapscommunicatie. Een canon is niet het resultaat van wetenschappelijk onderzoek en de inhoud is niet in beton gegoten. Een canon is slechts een aanleiding tot discussie, een ladder die je na gebruik kunt wegwerpen. Niet méér. Neem canons dus nooit serieus.

De geschiedenis van Europa?

Dan: het gaat over geschiedenis. Hoewel een canon geen wetenschap is, is geschiedenis dat wel. U zult daarom geen individuen tegenkomen, maar wel enkele instituties, een handvol ideologieën, een stuk of wat processen en diverse gebeurtenissen. Het staat u vrij die terug te leiden tot handelingen van individuen (methodisch individualisme, in jargon), maar de geschiedvorsing heeft sinds de negentiende eeuw natuurlijk wel een genuanceerder causaliteitsbegrip ontwikkeld. Het is een wetenschap hè.

Het gaat mij bovendien om vormende krachten, om zaken die agency hebben bij de totstandkoming van het Europese huis. Ik ben geboeid door de evoluerende maatschappelijke structuur, niet door de façade. Daarom presenteer ik wel sociale en economische ontwikkelingen, plus politieke gebeurtenissen die zulke ontwikkelingen richting gaven, maar negeer ik de culturele uiterlijkheden. Dat is mijn keuze. U kunt zeggen dat Europa beter niet sociaalwetenschappelijk bekeken wordt en beter is op te vatten als een losse verzameling cultuuruitingen. Dan is Made in Europe, het mooie boek van Pieter Steinz, iets voor u.

Foto: Flickr CC BY 2.0 DEED European Parliament - A smile hidden behind the European flag

De Europese canon (1-5)

Een tijdje geleden stelde ik een Europese historische canon voor van tweeënveertig vensters en nodigde ik u uit toevoegingen te doen en verbeteringen te suggereren. Tussen vandaag en de Europese verkiezingen van 6 juni zal ik in elf blogjes de uitkomst aan u presenteren: steeds vijf vensters en daarnaast een stukje waarin ik de keuzes verantwoord. Bedenk wel: een canon is een didactisch hulpmiddel, geen in steen gehouwen waarheid. Een canon heeft meer te doen met wetenschapscommunicatie dan met wetenschap. Wie liever een canon van de geschiedwetenschap leest, vindt die hier.

Ter zake nu.

Tijdens keizer Septimius Severus, wiens ereboog u hier ziet, bereikte het Romeinse Rijk zijn grootste omvang (foto Jona Lendering)

Het Romeinse Rijk

Periode: Tot de zesde eeuw / tot 1453

In het krachtige en welvarende Romeinse Rijk, dat rond 202 na Chr. zijn grootste omvang bereikte, woonde ongeveer een derde van de wereldbevolking. Hoe vitaal de toenmalige cultuur was blijkt wel uit het feit dat het imperium bleef bestaan tot 1453 (later meer) terwijl de voornaamste Romeinse talen – het Grieks, het Latijn en het Aramees – nog springlevend zijn.

De voornaamste erfenis, en de reden waarom de Romeinen deel uitmaken van de Europese canon, is echter een andere: bescheidenheid. De Romeinen hadden er geen enkele moeite mee te erkennen dat ze hadden geleerd van andere beschavingen. Ze erkenden het wezenlijk andere. Die bescheidenheid gaven ze door aan het middeleeuwse christendom, dat erkende te staan op de schouders van reuzen, aan de Renaissance en aan het latere Europa. Met een woord van Rémi Brague is bescheidenheid Europa’s “Romeinse weg”.

Steun ons!

De redactie van Sargasso bestaat uit een club vrijwilligers. Naast zelf artikelen schrijven struinen we het internet af om interessante artikelen en nieuwswaardige inhoud met lezers te delen. We onderhouden zelf de site en houden als moderator een oogje op de discussies. Je kunt op Sargasso terecht voor artikelen over privacy, klimaat, biodiversiteit, duurzaamheid, politiek, buitenland, religie, economie, wetenschap en het leven van alle dag.

Om Sargasso in stand te houden hebben we wel wat geld nodig. Zodat we de site in de lucht kunnen houden, we af en toe kunnen vergaderen (en borrelen) en om nieuwe dingen te kunnen proberen.

Lezen: Venus in het gras, door Christian Jongeneel

Op een vroege zomerochtend loopt de negentienjarige Simone naakt weg van haar vaders boerderij. Ze overtuigt een passerende automobiliste ervan om haar mee te nemen naar een afgelegen vakantiehuis in het zuiden van Frankrijk. Daar ontwikkelt zich een fragiele verstandhouding tussen de twee vrouwen.

Wat een fijne roman is Venus in het gras! Nog nooit kon ik zoveel scènes tijdens het lezen bijna ruiken: de Franse tuin vol kruiden, de schapen in de stal, het versgemaaide gras. – Ionica Smeets, voorzitter Libris Literatuurprijs 2020.

Closing Time | Boogie Oogie

De Fillipijnen kennen een levendige jazzcultuur met tal van bands en zelfs een internationaal jazzfestival.

Deze band geeft hier een gesmeerde cover weg van het disco/funk-nummer Boogie Oogie Oogie van het debuutalbum van A Taste of Honey uit 1978.

Closing Time | Umbra

Alexandra Stréliski een neo-classieke componiste en pianiste die opereert vanuit Quebec. Ze heeft vanaf 2010 drie platen afgeleverd.

Umbra is te vinden op het album Néo-Romance uit 2023 en is volgens haar eigen zeggen een van haar favoriete stukken om te spelen.

Closing Time | Undercover Agent for the Blues

Vandaag is het precies een jaar geleden dat pop/rock-icoon Tina Turner overleed. Anna Mae Bullock – zo heette ze eigenlijk – had een lange carrière die in 1957 begon toen ze werd ontdekt door Ike Turner.

Ik heb nog getwijfeld of ik een vroeg clipje van Tina Turner zou nemen, maar dat vond ik wat respectloos gezien de pijnlijke rol die Ike Turner in haar leven heeft gespeeld. Ze heeft voldoende gedaan om onder zijn schaduw uit te komen. Ik kan me herinneren dat ze in de jaren tachtig zo’n beetje de godin van de rock was, met een absolute sterrenstatus, naast Michael Jackson, Madonna en Prince.

Doneer voor ¡eXisto!, een boek over trans mannen in Colombia

Fotograaf Jasper Groen heeft jouw hulp nodig bij het maken van ¡eXisto! (“Ik besta!”). Voor dit project fotografeerde hij gedurende meerdere jaren Colombiaanse trans mannen en non-binaire personen. Deze twee groepen zijn veel minder zichtbaar dan trans vrouwen. Met dit boek wil hij hun bestaan onderstrepen.

De ruim dertig jongeren in ¡eXisto! kijken afwisselend trots, onzeker of strak in de camera. Het zijn indringende portretten die ook ontroeren. Naast de foto’s komen bovendien persoonlijke en vaak emotionele verhalen te staan, die door de jongeren zelf geschreven zijn. Zo wordt dit geen boek óver, maar mét en voor een belangrijk deel dóór trans personen.

Vorige Volgende