ACHTERGROND - Dat de mens een ziel heeft, staat over het algemeen buiten kijf. Aansluitend kan dan de vraag gesteld worden wat een ziel is en wat het essentiële verschil is tussen ziel en geest. Mensen die van mening zijn dat er überhaupt een verschil is wijzen er op dat de geest een functie van het bijbehorende lichaam is en dat een ziel een afzonderlijke entiteit is en het eigenlijke bewustzijn. Materialisten beweren dat de ziel niet bestaat en dat de geest de bron van het bewustzijn is en derhalve met de dood de betreffende mens ophoudt te bestaan.
Om het nog complexer te maken zijn er ideeën dat de mens meerdere lichamen heeft: een zuiver materieel zij het organisch lichaam en een onstoffelijk etherisch lichaam. Rudolf Steiner onderscheidde zelfs meerdere etherische lichamen. In dit blog gaan we noodgedwongen uit van de aanname dat de ziel een afzonderlijke entiteit is, anders wordt het onderwerp onbespreekbaar. Over de ziel is het nodige gefilosofeerd en in religies geopenbaard, maar dat valt buiten het bestek van deze blog.
Experimentele wetenschap aangaande de ziel kan niet worden beoefend (of het moet in verband met z.g.n. ‘bijna-doodervaringen’ zijn), aangezien de ziel zich samen met al het buiten-materiële onttrekt aan de huidige wetenschapscriteria die uiteindelijk begrensd worden door onze zintuigen en denkvermogen. Materialisten trekken gemaks- en veiligheidshalve dan ook de conclusie dat de ziel niet bestaat. Dat in de discussies ‘ziel’ en ‘geest’ vaak door elkaar worden gebruikt, maakt het geheel er niet transparanter op.
Ook wordt algemeen aangenomen dat dieren een ziel hebben; wie een hond heeft of heeft gehad zal dat kunnen beamen. Of de ziel van een dier essentieel verschilt van die van de mens, is een andere vraag, maar tenslotte behoren beide(n) tot de fauna.
Of ook de flora bezield is in de zin van het bezit van een autonome en bewustzijn bevattende entiteit is niet algemeen geaccepteerd. De gedachte bestaat al langer, maar is recentelijk weer in het nieuws gekomen. In zijn boek ‘Briljant Groen’ (2017) toont de Italiaanse hoogleraar Stefano Mancuso aan hoe planten interacteren en communiceren met hun omgeving.
Planten zoeken samenwerkingen met schimmels en insecten en communiceren met soortgenoten via wortelnetwerken. Bomen, zo blijkt uit recent onderzoek, ontspannen ’s nachts mogelijk onder invloed van een innerlijke biologische klok. In het bekende boek ‘Het verborgen leven van bomen’ (2016) beweert boswachter Peter Wohlleben soortgelijke zaken. Of het hier werkelijk om ‘bezielde’ natuur gaat of zelfs maar een soort intelligentie, is maar de vraag. Het kan hier ook gaan om onbewuste, automatische processen zoals voorkomen bij vleesetende planten die een vlieg vangen. Bekend zijn ook de experimenten met planten en muziek waarbij de flora beter lijkt te gedijen onder Mozart dan onder hardrock, maar wat toont dat eigenlijk aan ?
Ten derde is er dan nog de anorganische materie, de mineralen, waarbij direct aangetekend kan worden in hoeverre er natuurlijke materie bestaat die uiteindelijk niet organisch is. Dat materie per definitie dood is, is ook maar een aanname.
Ik heb middels deze inleiding de lezer er op willen wijzen dat het nuttig is bepaalde vanzelfsprekendheden los te laten en dat niets schijnt wat het lijkt. Dat lang niet alles wetenschappelijk aantoonbaar is, is een feit waar we het mee zullen moeten doen. Wie de zaak nodeloos ingewikkeld wil maken maar anderzijds een intrigerend boek wil lezen, zie ‘De procedure’ (1998) van Harry Mulisch. Voordat we overgaan tot een concreet voorbeeld – we hebben het hier tenslotte over volkscultuur – sta ik eerst stil bij drie begrippen: animisme, panpsychisme en pantheïsme.
Animisme en panpsychisme
Animisme, van het Latijnse anima: geest of ziel, is een vooral religieus concept waarbij de gehele werkelijkheid bezield is. Het geld niet alleen voor mensen, dieren, planten en mineralen, maar ook voor natuurfenomenen als onweer en geologische objecten als bergen en rivieren. Bekend zijn de Tibetanen die de bergen vergoddelijken en eisen dat expedities alvorens op pad te gaan eerst een offer aan de god van de betreffende berg brengen. Animisme kan zelfs verband houden met abstracta als woorden, eigennamen en metaforen uit de mythologie. Een wat ongelukkig maar duidelijk voorbeeld is de godsnaam in het Oude Testament (JHWH) die dan ook niet uitgesproken mag worden.
Dat woorden een zekere intrinsieke macht hebben is ook iets dat in de magie voorkomt. De oudste ‘religie’ waarin animisme voorkomt zijn de verschillende vormen van sjamanisme, maar ook de Japanse shinto-religie en het hindoeïsme kennen vormen van animisme.
De term animisme in zijn huidige betekenis werd vastgelegd door de antropoloog Edward Burnett Tylor (1832-1917) in zijn boek Primitive Culture (1871) waarin hij animisme definieerde als de eerste stap in de ontwikkeling van religies en een volledig overzicht gaf van animistisch geloof, voor zover in zijn tijd bekend.
Panpsychisme lijkt op animisme, maar betreft geen religie maar een filosofische leer. Het begrip is samengesteld uit de Griekse woorden ‘pan’ (alles) en ‘psychè’ (ziel) en wordt ook wel ‘al-bezielings-leer’ genoemd. De leer gaat er van uit dat alle materie (natuurkundigen spreken van ‘lichamen’ hetgeen mijn inziens duidelijker is) maar anderzijds ook dat de kosmos een bezield organisme is. Hiermee wordt niet bedoeld dat alle materie levend is of bewustzijn bezit, maar eerder dat de samenstellende delen van de materie of wat het vormgeeft een soort bewustzijn heeft.
Dit impliceert dat aan de gehele fauna en flora, maar ook alles in de minerale natuur een vorm van bewustzijn heeft met als conclusie de identificatie van psychè met substantie.
Als grondlegger van het panpsychisme wordt de Duitse natuurkundige en psycholoog Gustav Theodor Fechner (1801-1887) beschouwd wiens werk werd uitgebouwd door de Nederlandse filosoof en psycholoog Gerard Heymans (1857-1930). In onze tijd heeft de Amerikaanse filosoof Thomas Nagel (geb. 1937) zich met het begrip beziggehouden, in het bijzonder in zijn essay ‘Panpsychism’ (1979). Hij definieert hierin panpsychisme als “de visie dat de meest fundamentele fysische componenten van het universum mentale eigenschappen hebben, ongeacht of zij delen zijn van levende organismen.”
Pantheïsme
Dit begrip valt buiten de twee voorgaande aangezien hier het begrip ’theïsme’ in voorkomt hetgeen verwijst naar God/god (theos). De zaak wordt er niet eenvoudiger op door er op te wijzen dat er religieuze dan wel filosofische stromingen zijn die de ziel gelijk stellen aan God/god of in staat is daarmee te versmelten – zoals richtingen in de (christelijke) mystiek).
Het begrip pantheïsme is samengesteld uit de Griekse woorden ‘pan’ en ’theos’ en is verwant aan de begrippen ’theïsme’ en ‘atheïsme’. Het is een levensbeschouwing die er van uitgaat dat alles en iedereen goddelijk is (wat men ook onder ‘goddelijk’ precies mag verstaan). Het goddelijke is immanent en alomvattend: universa, natuur en god zijn identiek. In tegenstelling tot het theïsme gelooft de pantheïst dus niet in een persoonlijke laat staan antropomorfe god. God wordt gelijkgesteld aan de kosmos en al het bestaande. Om het nog even eenvoudig te maken: pantheïsme is monistisch, maar monisme is niet altijd pantheïsme. Voor de goede orde: de genoemde Gerard Heymans (panpsychist) was ook een monist.
Het pantheïsme werd wijsgerig gezien populair door het werk van de theoloog en filosoof Baruch Spinoza (1632-1677), wiens gedachte een antwoord was op de dualistische theorie van de filosoof en wiskundige René Descartes dat het lichaam en de geest zijn te scheiden, terwijl de Jood Spinoza de opvatting huldigde dat geest en stof één zijn en beide attributen zijn van één oorspronkelijke substantie: God.
Wie tot op heden de rode draad heeft weten vast te houden verdient het door te gaan naar de laatste ronde, het praktijkvoorbeeld, dat wat eenvoudiger zal uitpakken. Op de voorgaande inleiding bouw ik overigens voort in een vervolgblog over bezielde materie uit een geheel andere traditie dan het animisme.
Baetylus
Een baetylus (of baetyl, betyl) is simpel gezegd een bezielde steen. De naam is afgeleid van het Semitische ‘bet el’ (huis van God). Vanaf de derde eeuw AD werden meteorieten vaak tot baetyla gepromoveerd. De Encyclopedia Britanica zegt over deze stenen: “A principal sacred object in Arabian religion was the stone. Such stones were thought to be the residence of a god hence the term applied to them by Byzantine Christian writers of the fifth and sixth centuries.”. De verering van de stenen kwam in de gehele Levant voor.
In de Fenicische mythologie volgens Sanchuniathon heet een van de zonen van Uranus Baetylus. De verering van de stenen was wijdverbreid in Fenicië (Byblos, Tyrus) en haar kolonieën, inclusief Carthago, waar Augustinus tegen de verering ervan fulmineerde. In de Griekse mythologie was de term gereserveerd voor de Omphalos, de ‘navel van de wereld’.
In de bijbel vinden we de baetylus terug in het verhaal in Genesis over Jacob en de ladder en in Psalm 28,1 waar God wordt vergeleken met een rots. In de boeken van de profeten vinden we overigens verhalen waar de verering van dit soort stenen werd afgewezen. Zelfs de pilaar waarop Simeon de Stiliet (ca 390-459) leefde werd in verband gebracht met een baetylus. De beroemdste baetylus is ongetwijfeld de Ka’aba in Mekka.
.jpg "cc commons.wikimedia.org The Emesa temple to the sun god Elagabalus with baetyl at center")
Volgende keer een verhaal over bezielde materie uit de Jiddische traditie.
Reacties (21)
“Dat de mens een ziel heeft, staat over het algemeen buiten kijf … Materialisten beweren dat de ziel niet bestaat”
Ik hou na die tegenspraak maar even op met verder lezen.
@1: Precies dat. Heb heel kort verder gelezen om te zien of de auteur ons voor het lapje hield, maar nee. Ben dus ook maar gestopt. Zal vast komen omdat ik geen ziel heb.
@1, @2: da’s jammer, want het begin van Overduin’s stuk is best aardig: is bewustzijn een materie-egeinschap of is het iets wat los staat van materie, en in principe ‘uitvoerbaar’ en ‘overzetbaar’ is naar een ander medium? Zeg maar, zoals je games voor oude 8-bits-computers kunt emuleren op moderne pc’s, maar dan met het bewustzijn van vissen, honden en mensen? Of hangt bewustzijn heel erg aan de materie waar het op ‘draait’, en manipuleren onze hersenen ‘bewustzijnseigenschappen’ van materie, zoals een verrekijker licht manipuleert?
Jammer dat het stuk verder verzandt in een geschiedenisoverzicht. Was meer van te maken geweest ;-)
Een ziel? Ach, twee zielen wonen in mijn borst!
@1: Dit is in het kader van het artikel geen tegenspraak. Het betreft enerzijds een algemeen geaccepteerde mening en anderszijds een andere, particuliere mening die daar tegenover staat.
@3: Natuurlijk was er meer van te maken geweest, maar een wekelijkse column is iets anders dan een artikel waar je maanden aan kunt werken. Het betreft na de inleiding ook expliciet een historisch overzicht. Dit is ook een blog over volkscultuur en niet over filosofie.
“Dat de mens een ziel heeft, staat over het algemeen buiten kijf.”
Eh, nee? Wat is dit voor (semi / crypto) religieuze onzin?
@3: ” is bewustzijn een materie-egeinschap of is het iets wat los staat van materie, en in principe ‘uitvoerbaar’ en ‘overzetbaar’ is naar een ander medium?”
Bewustzijn is een overlevingsmechanisme dat ons, in onze biologische niche, een zeker voordeel geeft om er niet uitgeselecteerd te worden.
@5: “Het betreft enerzijds een algemeen geaccepteerde mening”
Eh, nee?
@7: Staat buiten kijf, er is geen enkele discussie over (ook al denken materialisten er volgens de auteur anders over), al verduidelijkt de auteur in #5 dat dat ook maar een mening is (ik betwist dan weer dat die mening algemeen geaccepteerd is, zoals de auteur eigenlijk zelf ook al aangeeft).
@8: da’s waarom. Niet wat.
@11: ’t Is ook geen waarom.
Waarom, immers, zou het hebben van subjectieve ervaringen beter zijn voor de overlevings- en reproductiekansen? Die vraag wordt niet beantwoord door KJH’s verklaring, terwijl dat toch een minimale vereiste is voor een verklaring: dat het iets verklaart.
Het spreekt ook zeker niet vanzelf. Want waarom zou een hypothetisch iemand zonder bewustzijn – maar mét dezelfde overige capaciteiten van een gezond mens: biologisch, zintuiglijk, intellectueel – daar evolutionair gezien hinder van ondervinden?
Het omgekeerde lijkt me eerder het geval: subjectieve ervaringen als pijn & angst kunnen er immers ook voor zorgen dat we niet de beste beslissingen nemen. Een bepaalde keuze kan bijvoorbeeld wel erg goed zijn voor onze overlevingskansen, maar ook heel erg zeer doen. En er zijn nu eenmaal genoeg gevallen bekend van mensen die vrijwillig voor de dood kiezen om pijn te vermijden als maar akelig genoeg is. En ook angst wordt niet voor niets een slechte raadgever genoemd, soms zorgt angst ervoor dat we dingen doen die onze overlevingskansen of reproductief succes gewoon niet ten goede komt.
Een hypothetisch iemand die net zo intelligent is als wij, maar in zijn of haar overwegingen nooit rekening hoeft te houden met pijn of angst*, die zou gewoon altijd de meest rationele koers kunnen varen met de maximale kans op succes qua overleving en reproductie. Het zou daarnaast (zeer waarschijnlijk) ook schelen in de energiehuishouding als je hersenen geen ervaringen op het canvas van het bewustzijn hoeven te projecteren.
Dat zijn twee concrete redenen waarom bewustzijn evolutionair gezien alleen maar nadelig is, (vooralsnog) nul waarom het voordelig zou zijn.
_____
* d.w.z., als zo iemand überhaupt kán bestaan natuurlijk, want wie weet is het hebben van subjectieve ervaringen gewoon een onlosmakelijk bijverschijnsel van informatieverwerking …
@12
“Waarom, immers, zou het hebben van subjectieve ervaringen beter zijn voor de overlevings- en reproductiekansen?”
Maar bewustzijn is toch niet hetzelfde als het hebben van subjectieve ervaringen? Dankzij je bewustzijn weet je dat er zoiets bestaat als een subjectieve ervaring. En dat er daarnaast ook objectieve waarnemingen kunnen zijn.
“En er zijn nu eenmaal genoeg gevallen bekend van mensen die vrijwillig voor de dood kiezen om pijn te vermijden als maar akelig genoeg is.”
Zulke mensen zullen in het algemeen nog maar heel weinig kans op reproductie hebben. Dus evolutionair gezien is kiezen voor de dood dan eerder gunstig (als ze al kinderen hebben zijn die verlost van de zorgen voor een zieke ouder) dan ongunstig.
“Een hypothetisch iemand die net zo intelligent is als wij, maar in zijn of haar overwegingen nooit rekening hoeft te houden met pijn of angst*, die zou gewoon altijd de meest rationele koers kunnen varen met de maximale kans op succes qua overleving en reproductie.”
Nee, rationele afwegingen kosten tijd en energie. Terwijl er situaties zijn waarin het veel beter is om snel en zonder enige twijfel te reageren. Zulke (instinctieve) reacties hebben overigens niet zo veel met bewustzijn te maken. Bewustzijn zorgt er juist voor dat je ook rationeel kunt reageren.
@12: Nog zo’n Platonist. Alsof objectieve ervaring *bestaat*! Alsof zintuigen perfect *kunnen* zijn!
@0
De ziel is iets voor gelovigen (theisten, psychologen, sociologen, etc.), niet voor filosofen.
De enige uitzonderingen die de Wiki (en ook dit artikel) noemt zijn Kant en Spinoza maar die mogen we filosoof noemen dankzij de door hun gehanteerde methodes. Oftewel: metaphysica.
Laten we er dan voor het gemak eens een 3 uitpikken. Noem eens drie zaken met betrekking tot de ziel die wetenschappelijk houdbaar zijn en die iets anders beschrijven dan het zielsbegrip…
@12: “Waarom, immers, zou het hebben van subjectieve ervaringen beter zijn voor de overlevings- en reproductiekansen?”
In evolutie-vraagstukken is het ‘waarom’ altijd intrinsiek. De reden dat iets voordeel geeft, is omdat het nog bestaat. Dat iets *niet* meer bestaat, daarentegen, hoeft niet te betekenen dat een bepaalde karakteristiek voorzag in een voordeel. Er zijn namelijk ook meteorieten e.d.
En dat alles nav de eerste zin.
Dat moet de auteur toch te denken geven over het nut van lange blogjes ;)
@10: Ik ken overigens wel een algemeen geaccepteerde mening. Die over het hart. Met je hoofd denk je, met je hart voel je, die kolder. ‘Volg je hart’ etc. Maar als je mensen die zoiets zeggen er naar doorvraagt, zouden ze dan nog vol blijven houden dat ze ook met hun hart kunnen denken?
Ik hoop dat ik nu geen inspiratie heb gegeven aan Hans Overduin…
Het enige dat ik bij een ziel kan voorstellen is via de nervus vagus; hoe je je aan de buitenwereld praesenteerd: maagkrampen, hartkloppingen, darm-“klachten”, gezichtsuitdrukkingen.
Dit kun je beschouwen als een eigenschap naar een omstandigheid: een leeuw in je tuin, bv.
Dan kun je je ook voorstellen dat “primitieve volkeren” denken dat bij een aardbeving de aarde darmklachten heeft en verder denkend een ziel heeft. Wisten zij veel hoe de natuur(kunde) werkelijk in elkaar zit. Voortschrijdend inzicht.
Daarbij: psychologie is geen echte wetenschap.
En: corporate bodies have no soul; niets komt via de nervus vagus naar buiten als bv gigantische sommen geld van bankrekeningen worden gehaald in een een-mans- / een-groepsvoordeel.
Religie is misbruik maken van wat via de nervus vagus naar buiten komt (vooral gezichtsuitdrukkingen) tijdens het sprookjes vertellen (want dat als inzicht beschouwen).
@19: “praesenteerd”? Een contaminatie met het Latijn en een vervoegings-fout in een enkel woord?
@13:
Er zijn natuurlijk meerdere werkdefinities van bewustzijn, maar waar het meestal over gaat als het over bewustzijn gaat is inderdaad niet meer dan (het geheel aan) subjectieve ervaringen. In die betekenis gebruikte ik het. In de betekenis waar jij op doelt wordt het meestal nader gespecificeerd, bijvoorbeeld als zelfbewustzijn.
Hoezo? Ik had eigenlijk jonge mensen in gedachten die zelfmoord plegen omdat ze bepaalde pijn (geestelijk of lichamelijk) niet aankunnen of -willen. En daar zijn immers voorbeelden genoeg van. Hun overlevingskans is 0. Een hypothetisch iemand die wél over intelligentie (informatieverwerkingscapaciteit) beschikt, maar niet over het innerlijk gevoel dat bij ons gepaard gaat met die informatieverwerking (een soort robot dus), die zou in die gevallen nooit zelfmoord plegen. Want pijn is voor zo iemand slechts informatie, en geen (naar) gevoel. Die kan iedere vorm van pijn dus gewoon uitzitten en afwachten of er betere dagen komen. Diens overlevingskans is groter dan 0.
Ik bedoelde met ‘rationeel’ alleen dat zo iemand in zijn of haar beslissingen geen rekening hoeft te houden met bijvoorbeeld pijn & angst (of schaamte of woede of verdriet of vernedering of wat voor gevoelens dan ook) dus puur kan handelen naar wat voordelig is qua overleven en reproductie.
@14: ‘Subjectieve ervaringen’ is gewoon een standaardterm, niet om te contrasteren met ‘objectieve ervaringen’, maar met zaken die objectief waarneembaar zijn, zoals fysieke processen in de hersenen of gedrag.
@16: Zo werkt het bij een optionele mutatie inderdaad (al hoeft deze niet eens voordeel te bieden om behouden te blijven, zolang het maar niet nadelig is), maar we weten helemaal niet of bewustzijn een optioneel extraatje is. Je kunt het mysterie van bewustzijn dus niet oplossen door gewoonweg te zeggen dat een evolutionair voorbeeld biedt, en al helemaal niet als je daarbij achterwege laat wat dit voordeel dan precies inhoudt.