Studium Generale Universiteit Utrecht, auteur op Sargasso

Foto: Jeff Van Campen (cc)

Duwtje in de goede richting

15 februari 2014 , 13:00 , door Studium Generale Universiteit Utrecht

VERSLAG - Biologisch, ecologisch, verantwoord of puur & eerlijk; bewust consumeren is populair. Iedere bijdrage aan een beter milieu is welkom maar wat kan er op grote schaal worden bereikt en wie zouden er iets moeten veranderen? In de tweede lezing in de serie ‘The Next Generation’ van Studium Generale Utrecht gaan voedselonderzoeker Roos van Os (SOMO) en psycholoog Denise de Ridder in op deze vraag en de manier waarop menselijk gedrag kan worden veranderd.

De macht om te veranderen

Verandering zou volgens Van Os vooral moeten plaatsvinden bij de enkele tientallen bedrijven, die wereldwijd de link vormen tussen boer en consument. In Nederland bijvoorbeeld hebben de drie grootste supermarktketens een marktaandeel van 85% en daarmee een hele grote inkoopmacht. Supermarkten worden door hun aandeelhouders elk kwartaal ter verantwoording geroepen en hebben daarom nauwelijks tijd investeringen in duurzaamheid af te schrijven over een langere periode. Zitten we dan allemaal gevangen in “het systeem”? Ook consumenten – dat weten we uit eigen ervaring, en zo blijkt ook uit psychologisch onderzoek van Denise de Ridder – hebben grote moeite langetermijndoelen in lijn te brengen met hun handelen. Zelfs al zijn we overtuigd van het belang van gezondheid en duurzaamheid, we kunnen er vaak moeilijk naar leven.

Foto: FaceMePLS (cc)

Geluk gelukkig grotendeels gelukt

7 februari 2014 , 19:00 , door Studium Generale Universiteit Utrecht

VERSLAG - De tijd van spelen lijkt voorbij. Jongeren beginnen steeds eerder met het uitstippelen van hun carrière. Het is typerend voor onze samenleving, die alsmaar meer van ons verlangt. Zijn we met zijn allen aan het doordraven? Leven we tegenwoordig in een prestatiemaatschappij? Welke torenhoge verwachtingen gaan daarmee gepaard? En wat als je niet mee kan komen in deze race? Mensen zoeken al gauw hun heil in middeltjes, pilletjes, psychologen en psychiaters. Het aantal diagnoses neemt toe. Het lijkt soms alsof Nederland in de greep is van gevoelens van angst en zinloosheid. Volgens socioloog Paul Schnabel valt het echter wel mee. Hij legt in de eerste lunchlezing van de reeks Waanzin van Studium Generale Utrecht uit dat ‘geluk gelukkig grotendeels gelukt is.’
Scoren op geluk

We leven in een bijzondere samenleving, zegt Schnabel. We hebben ons geluk georganiseerd naar onze eigen persoonlijke voorkeur. De wereld ligt aan onze voeten, zo schijnt. Onderzoekscijfers beamen dat. Nederland belandt steevast in de top vijf bij indexen die zich bezighouden met geluk. Dat maakt van ons, aldus Schnabel, ‘het meest zuidelijke Scandinavische land.’ Dat is positief. Bijzonder aan deze Scandinavische landen, die stuk voor stuk hoog scoren op de index, is namelijk dat ze een verregaande individualiteit combineren met een collectieve zorgzaamheid. Ieder mag zich weliswaar ontplooien naar eigen inzicht, maar als dit even een keer niet slaagt kan diegene rekenen op het warme nest van de verzorgingsstaat. Oftewel: het is hier nog lang zo slecht niet. Stiekem weten we dat eigenlijk ook wel. Uit gegevens van de Europese Unie blijkt dat inwoners van Nederland beseffen dat zij het, vergeleken met bepaalde andere Europese landen, toch best oké hebben.

Foto: Truus, Bob & Jan too! (cc)

Wetenschap een falend systeem?

16 januari 2014 , 11:00 , door Studium Generale Universiteit Utrecht

COLUMN - Universiteiten hebben twee taken: het verrichten van wetenschappelijk onderzoek en het verzorgen van wetenschappelijk onderwijs. Beide hebben problemen. Allereerst maar eens dat onderzoek. Veel burgers en politici denken dat wetenschappers gedreven door nieuwsgierigheid op zoek zijn naar de waarheid. Als wetenschappers genoeg geld krijgen, lossen ze maatschappelijke problemen vanzelf op.

De werkelijkheid is anders, erg anders. Natuurlijk levert de wetenschap een niet te onderschatten bijdrage aan de maatschappelijke vooruitgang. Onze wereld is zonder wetenschap volstrekt onvoorstelbaar. Maar wetenschap biedt geen absolute zekerheid en tussen wetenschappers bestaat veel onenigheid. Aan het front van de wetenschap woedt een felle strijd tussen wetenschappers met verschillende ideeën en vooral ook verschillende belangen. Het betekent dat wetenschappers complexe maatschappelijke kwesties – klimaatverandering of schaliegasboringen – helemaal niet kunnen oplossen. Ze kunnen alleen een bijdrage aan de discussie leveren. Politici en burgers moeten daarna zelf de argumenten wegen. Dat is even wennen.

Prestatiedruk

Deze rommelige gang van zaken is mede ontstaan door de ‘economisering’ van de wetenschap. Wetenschappers zijn gewone mensen wier salaris en carrière afhangen van hun wetenschappelijke prestaties. Met die resultaten proberen ze beurzen te krijgen of vaste banen te verwerven. Dat leidt als vanzelf tot publicatiedruk. Die nog eens wordt verzwaard door het idee dat de kwaliteit van wetenschappers te meten valt via het aantal publicaties en bovenal door de tijdschriften waarin die publicaties verschenen zijn. Dit is een aantrekkelijke veronderstelling omdat het wetenschappelijke kwaliteit reduceert tot een paar getallen, en daar zijn managers dol op. Niets is echter minder waar. Het resultaat is namelijk dat wetenschappers veel artikelen publiceren. Héél véél. Nederlandse wetenschappers schreven in 2011 mee aan meer dan 70.000 artikelen. Maar zit de maatschappij te wachten op al die stukken? Het afrekenen op aantallen gepubliceerde artikelen, plus de persoonlijke carrièremotieven van wetenschappers, zet de kwaliteit onder druk. Het levert veel matige, oninteressante, soms slechte, en een enkele keer zelfs frauduleuze publicaties op die de wetenschap niet dienen, maar die onderzoekers nodig hebben om te overleven. Fraudegevallen zoals Diederik Stapel zijn geen unieke excessen, maar symptomen van een falend systeem.

Foto: Irmin Wehmeier (cc)

De scheikunde in Breaking Bad

25 december 2013 , 18:30 , door Studium Generale Universiteit Utrecht

ANALYSE - Over Hollywood en wetenschap. Levert Breaking Bad een stappenplan voor het produceren van meth?

Dé serie van dit moment is Breaking Bad, één van de meest bekeken programma’s op de Amerikaanse kabeltv en winnaar van tien Emmy’s, de Oscar voor tv-series. Het was ook nummer vier in de Sargassolijst van televisieseries. De serie gaat over de terminale scheikundeleraar Walter White die de drugsbusiness instapt om zijn gezin financiële zekerheid te garanderen na zijn dood. Op 29 september 2013 werd in de VS de laatste aflevering uitgezonden, maar de legende leeft voort. Want sinds de show weet iedereen van de hoed en de rand als het gaat over drugshandel, meth labs en scheikunde. Is dat goed of gevaarlijk?

Reddende engel

Breaking Bad gaat over Walter White, ooit een promovendus die bijdroeg aan Nobelprijswinnend onderzoek, nu een scheikundeleraar bij wie aan het begin van de serie longkanker wordt geconstateerd. Om de behandeling te kunnen betalen en zijn familie te onderhouden gaat hij methamfetamine, ook wel bekend alsmeth of crystal meth, maken en verkopen. In seizoen één haalden de schrijvers van de serie hun kennis over drugs en chemische formules van Wikipedia en andere bronnen. In een interview met de website Chemical & Engineering News gaf Vince Gilligan aan open te staan voor opbouwende kritiek uit de chemische wetenschappelijke sector.

Foto: Marco (cc)

Publiek in de slaapkamer

25 oktober 2013 , 11:00 , door Studium Generale Universiteit Utrecht

ACHTERGROND - Seks, intimiteit en lichamelijkheid zien we vaak als een echte privéaangelegenheid, iets dat letterlijk binnen de muren van de slaapkamer blijft. Maar in werkelijkheid worden deze intieme ervaringen in grote mate door maatschappelijke en culturele invloeden gekleurd en beïnvloed. Meest opvallend zijn waarschijnlijk de stereotypen van man en vrouw die ook tussen de lakens een rol spelen: stoer, sterk en autonoom of juist lief, sexy en zorgzaam. Ook andere, subtiele invloeden spelen een rol, zoals mores en normen, educatieve voorlichting, maar ook voorzieningen in de gezondheidszorg en politieke verhoudingen.

Dat stelde sociaal psycholoog prof. dr. Ine Vanwesenbeeck in haar lezing voor de reeks Over de bloemetjes en de bijtjes van Studium Generale Utrecht. Hoewel we bij seks vaak alleen aan de geslachtsdaad denken, benadrukt Vanwesenbeeck dat er veel meer mee samenhangt, zoals kennis, attitudes en tradities. Deze aspecten zijn alles behalve privé. Met name jongeren zijn geneigd zich door deze heersende normen over seksualiteit te laten beïnvloeden. Welke gevolgen heeft dit voor seksuele identiteitsontwikkeling? En hoe worden we allemaal beïnvloed door een spreekwoordelijk publiek in de slaapkamer? Vanwesenbeeck betoogt dat de dominante traditionele moraal alles behalve gezond is, en dat we momenteel in een ‘half veranderde’ wereld leven waarin nieuwe mores opkomen, maar nog niet dominant zijn.

Foto: Alexandre Dulaunoy (cc)

Verantwoordelijk voor welvaart

28 juli 2013 , 14:00 , door Studium Generale Universiteit Utrecht

INTERVIEW - Bald de Vries, universitair docent en onderzoeker rechtstheorie en staats- en bestuursrecht aan de Universiteit Utrecht, over eigendom, gebruiksrecht en verantwoordelijkheid.

Hoe belangrijk is het begrip eigendom?

‘De notie van individueel eigendom is een organiserend principe van onze Westerse maatschappij. Het is de kurk waarop de marktgeoriënteerde economie drijft. Om de markteconomie goed te laten functioneren hebben we een stelsel van eigendomsrechten ontworpen. Vanuit dit perspectief kan het recht op individueel eigendom ook opgevat worden als een centraal mensenrecht dat bepalend is voor hoe de moderne, westerse samenleving functioneert.’

Verantwoordelijk?
‘Bezit impliceert een exclusief gebruiksrecht. Dat wat van jou is, daarover ben je soeverein, althans dit is het uitgangspunt. Eigendom betekent gebruik, maar ben je ook verantwoordelijkheid voor de effecten van dat gebruik?

De moderne, westerse samenleving wordt gekenmerkt door industrialisering en democratisering binnen staten. Burgers participeren in de productie van welvaart binnen de natiestaat en participeren in de verdeling van die welvaart via hun democratische rechten. De productie van welvaart, en het gebruik daarvan in de vorm van eigendom heeft echter neveneffecten die meer en meer zichtbaar worden op mondiaal niveau. In zijn klassieker The Risk Society noemt de Duitse sociaaltheoreticus Ulrich Beck deze neveneffecten ‘risico’s’. Neem jij verantwoordelijkheid voor de effecten van het gebruik van je spullen?’

Foto: nik gaffney (cc)

Op ’t randje – of erover?

17 juli 2013 , 19:00 , door Studium Generale Universiteit Utrecht

COLUMN - Over wetenschap op het randje, of er overheen.

Ik zat alleen op mijn chique kamer op de Groningse universiteit. Ik had de deur extra goed dichtgedaan en mijn bureau extra goed opgeruimd. Alles moest netjes en overzichtelijk zijn. Geen troep. Ik opende het bestand met de gegevens die ik had ingevoerd en maakte van een onverwachte 2 een 4 en een eindje verder in de matrix van een 3 een 5. Het voelde niet goed. Ik keek angstig om me heen. De gegevens dansten voor mijn ogen. Als de resultaten nét niet zijn wat je zo vurig had gehoopt; als dit al je derde experiment is over dit onderwerp en die andere twee wel goed zijn gelukt; als je weet dat elders op de wereld andere onderzoekers ook met dit soort experimenten bezig zijn en wel succes hebben – dan kun je de resultaten toch wel een klein beetje aanpassen?

Aan het woord is – u raadt het al – Diederik Stapel, in zijn egodocument Ontsporing. Wat hij deed was duidelijk over het randje, ook in sociaal opzicht, omdat hij in zijn val een heel rijtje jonge collega’s meetrok. De ernst daarvan lijkt hij niet te beseffen. In de verklaring die hij op TV voorlas ging het vooral over hemzelf en zijn te verschijnen boek. De excuses aan zijn collega’s klonken vlak en plichtmatig.

Foto: nasa hq photo (cc)

Meer bèta-meisjes gezocht

22 mei 2013 , 11:00 , door Studium Generale Universiteit Utrecht

ACHTERGROND - Nederland loopt achter wat betreft het aantal vrouwen dat afgestudeerd is in een béta-vak. Talloze initiatieven van de overheid en de sector moeten dat verhelpen, maar uiteindelijk spelen ook stereotypen en verwachtingspatronen een rol.

Nederland heeft een groot tekort aan mensen in de bètasector. Vorige week werd het techniekpact tussen overheid, werkgevers, werknemers en het onderwijs getekend om te zorgen dat meer mensen de techniek in gaan. Vooral vrouwen kiezen deze richting weinig en daar kunnen we wat aan doen.

Meisjes scoren over het algemeen even hoog als jongens op exacte vakken als natuurkunde en wiskunde, maar toch kiezen minder meisjes voor een bètastudie of bètaprofiel. Nederland heeft in vergelijking met andere Europese landen het laagste aantal vrouwelijke afgestudeerden in een bètarichting. Hoe kunnen we meisjes enthousiast maken voor technische beroepen? En waarom kiezen zo weinig meisjes op de middelbare school voor een technische richting?

Spelen met techniek

Minister Bussemaker kwam vorige week in het nieuws met haar hoofdlijnenbrief over het emancipatiebeleid, waarin ze ook in gaat op het verschil tussen jongens en meisjes in het onderwijs. Dat meisjes minder vaak kiezen voor technische opleidingen en jongens minder vaak voor opleidingen in de zorg, lijkt onder andere een gevolg te zijn van genderstereotypen. Om bètaprofielen populairder te maken kwam ze eerder al met een voorstel waarin kinderen al op de basisschool meer met techniek in aanraking komen. Techniek moet worden verweven in andere vakken, zodat de kinderen vaardigheden leren die voor wetenschap en techniek belangrijk zijn. Maar hoe geef je les in techniek als je zelf niet zo’n bètaknobbel hebt? Ook pabo-studenten moeten meer weten van techniek. Daarom wordt vanaf 2014 het vak ‘natuur en techniek’ ingevoerd, om ervoor te zorgen dat pabo-studenten genoeg kennis hebben om de bètakant van leerlingen te stimuleren en ze hier enthousiast voor te maken.

Foto: Thompson Rivers University (cc)

Steven Pinker over ‘ons betere ik’

8 mei 2013 , 13:00 , door Studium Generale Universiteit Utrecht

Verschillende historische ontwikkelingen hebben er voor gezorgd dat je de kans dat je door agressie om het leven komt nog nooit zo klein is geweest als nu.

De mens heeft het goede en het kwade beide in zich verenigd, maar het goede heeft de overhand gekregen. Volgens Harvard psycholoog Steven Pinker is de wereld er een betere plek op geworden in de loop der tijd. De kans dat je door agressie om het leven komt, is nog nooit zo klein geweest. Dat ‘ons betere ik’ de boventoon is gaan voeren, heeft te maken met een aantal historische ontwikkelingen. Het ontstaan van staten, de drukpers, handel en de Verlichting zijn hier voorbeelden van. ‘The long term trend is that violence of all kinds is decreasing,’ aldus Pinker. Maar hoe zetten we deze trend voort?

Tijdens de jaarlijkse 4 mei-herdenkingslezing geeft Pinker direct toe: de afname van geweld is niet continu geweest, het is nog lang niet uitgebannen en het is absoluut niet gegarandeerd dat de afname standhoudt. Elke oorlog en elk slachtoffer van geweld is er één teveel. Toch is het goed de wereld zoals die vandaag de dag is eens in perspectief te plaatsen. Wat zien we dan?

Geweld in perspectief

Vijftien procent van menselijke prehistorische beenderen en skeletten dragen sporen van fysiek trauma. Vergelijk dit met de ‘bloedige twintigste eeuw’ met al haar oorlogsdoden, slachtoffers van hongersnoden en ziektes die voortkwamen uit oorlogen, en genocides. Je komt dan uit op drie procent. Maar is de twintigste eeuw dan niet de meest bloedige sinds het ontstaan van de beschaving en staten? Zelfs dat niet. Pinker maakt de vergelijking met de negentiende eeuw: de napoleontische oorlogen kostten aan 4 miljoen mensen het leven, de Taiping-opstand in China aan 20 miljoen mensen, de Amerikaanse Burgeroorlog aan 650.000 mensen, de veroveringen van Shaka Zulu aan 1 tot 2 miljoen en de Oorlog van de Drievoudige Alliantie betekende het einde voor 60 procent van de Paraguyaanse bevolking. Daarnaast is het aantal moorden per hoofd van de bevolking drastisch gedaald, evenals vervolging vanwege religieuze overtuiging, hekserij of overspel. En ook het type vervolging is minder gewelddadig geworden. Martelen komt sinds 1850 in Europese landen niet meer voor en de doodstraf is in elke westerse democratie afgeschaft behalve in de Verenigde Staten. Door de afschaffing van slavernij in Mauritanië in 1980 leven we voor het eerst in een tijd dat slavernij overal ter wereld illegaal is.

Foto: rosefirerising (cc)

‘En ze kan ook nog lekker koken’

26 april 2013 , 19:00 , door Studium Generale Universiteit Utrecht

ANALYSE - Als een vrouw succesvol is in de wetenschap, wordt er standaard melding van gemaakt hoe ze haar werk combineert met haar gezinsleven. Van mannen kom je dat zelden te weten. Is dit echt 2013?

Elise Andrew beheert het populaire wetenschapsblog I fucking love science, waarop ze dagelijks interessante wetenschapsnieuwtjes plaatst. Dat veel mensen niet wisten dat een vrouw het weblog beheert, bleek uit de opmerkelijke reacties op een link die Andrew plaatste naar haar twitteraccount. ‘I had no idea you were a female.’ ‘You mean you’re a female and you’re hot? I just liked science a little bit more today.’

In een interview naar aanleiding van alle verbaasde reacties zei ze nooit te hebben willen verbergen dat ze een vrouw is. Toch waren de lezers van haar blog er automatisch vanuit gegaan dat er een man achter dit blog zat. Andrew schijft haar blog niet als “vrouwelijke wetenschapper”, maar als wetenschapper, omdat dit net zo goed vrouwen als mannen kunnen zijn. Maar het mannelijke geslacht lijkt de standaard. Het feit dat iemand een vrouw is, wordt vaak apart vernoemd. Ook in berichtgeving over wetenschap bestaat deze bias.

Naast de vermelding dat de wetenschapper een vrouw is, vult men stukken aan met opmerkingen als ‘ze ook zo goed kan koken’ en dat ze ‘haar baan en gezinsleven perfect combineert’, terwijl je zou hopen dat stereotypes rondom ‘mannenberoepen’ en ‘vrouwenberoepen’ tegenwoordig een stuk minder zijn. Elise Andrew reageerde dan ook erg verbaasd over alle reacties op haar weblog en plaatste als reactie terug: ‘EVERY COMMENT on that thread is about how shocking it is that I’m a women! Is this really 2013?’

Foto: Mike Licht (cc)

Tegendenkers | Niemand snapt het kapitalisme

3 maart 2013 , 13:00 , door Studium Generale Universiteit Utrecht

OPINIE - Bewijst de economische crisis het ongelijk van het kapitalisme, zoals Denker des Vaderlands Hans Achterhuis beweert? Allerminst, vindt student Yernaz Ramautarsing.

Ayn Rand (1905-1982), de in de VS populaire Joods-Amerikaans-Russische schrijfster, was in Nederland tot een paar jaar geleden een vergeten filosofe. Het was Denker des Vaderlands Hans Achterhuis die haar herintroduceerde in het academische debat door haar te beschuldigen van het veroorzaken van de huidige financiële crisis. Dat deed hij in zijn boek ‘De utopie van de vrije markt’ (2010), waarvan dertigduizend exemplaren verkocht zijn. Hoe is dit verkoopsucces te verklaren? De sleutel is níet de onbekende Ayn Rand, maar Alan Greenspan, voormalig voorzitter van de Federal Reserve (Fed), het stelsel van Amerikaanse centrale banken. Hij is volgens Achterhuis verantwoordelijk voor onze financiële crisis en tevens de belangrijkste intellectuele volgeling van Ayn Rand.

In zijn jongere jaren was Alan Greenspan een leerling van Ayn Rand en behoorde hij tot haar intieme kring. In die tijd ontwikkelde Greenspan zijn visie op de economie; in 1965 leverde hij een bijdrage aan het boek ‘Capitalism: The Unknown Ideal’ van Ayn Rand. Daarin schrijft hij over de Fed hoe dit instituut ingegrepen had tijdens de crisisjaren dertig: het had geld de economie ingepompt en zo speculatieve investeringen aangewakkerd. Deze inmenging verstoorde het evenwicht op de markt. Dit leidde uiteindelijk tot gebrek aan vertrouwen onder handelaren. Greenspan: ‘Het resultaat was het ineenstorten van de Amerikaanse economie.’

Foto: DonkeyHotey (cc)

Tegendenkers | Kapitalisme: verraden ideaal?

2 maart 2013 , 13:00 , door Studium Generale Universiteit Utrecht

OPINIE - De hogepriesteres van het kapitalisme, Ayn Rand, en haar trouwe volgeling Alan Greenspan creëerden een utopie die onhoudbaar bleek.

Wat bepaalde de invloed van filosofe Ayn Rand op econoom Alan Greenspan? Bij het debat daarover zijn drie uitgangspunten fundamenteel. In de eerste plaats gaat een bekende sociologische wetmatigheid op over sektes of kleine groepen die pretenderen een absolute waarheid in pacht te hebben. Daarin komen vaak spanningen voor, gevolgd door uitstotingen van leden.

Mooi voorbeeld: de objectivisten, aanhangers van de filosofie van Ayn Rand. Zowel tijdens haar leven als na haar dood, werd er heftig gestreden over de ware leer. De meest spectaculaire breuk in de groep jonge bewonderaars die zij om zich heen verzamelde (en die, wonderlijk genoeg gezien haar nadruk op het belang van het individu, The Collective heette), was met Nathaniel Branden. Deze psycholoog was officieel de belangrijkste vertegenwoordiger van het objectivisme naar de buitenwereld, en stond bekend als de door haarzelf aangewezen opvolger van Rand. De groepsleden wisten niet dat hij, ondanks het grote leeftijdsverschil, in het geheim ook haar minnaar was.

Toen uitkwam dat Branden de voorkeur aan een jongere vrouw had gegeven, werd hij op staande voet door Rand geëxcommuniceerd. In veelvoud ging er een officiële verklaring uit dat hij een verrader van de leer was en dat hij niet meer namens de beweging mocht spreken. Iedere objectivist moest zich voortaan van contacten met Branden onthouden. Een van de eersten die, zonder enig nader onderzoek, de publieke verklaring blind ondertekenden, was Alan Greenspan.