Jos van Dijk, auteur op Sargasso

Foto: Suzy Brooks on Unsplash

Het Amerikaanse imperialisme is nooit weg geweest

28 november 2025 , 08:00 , door Jos van Dijk

De verwachting dat de Verenigde Staten zich onder Trump minder met het buitenland zouden gaan bemoeien is niet uitgekomen. “Het grote misverstand over het isolationisme van de Amerikaanse president Donald Trump” schreef Michael Pherson een jaar voor het einde van Trump I, “is dat hij de VS zou willen terugtrekken uit de wereld en niet meer militair zou willen ingrijpen. Dat heeft hij nooit beweerd. Het isolationisme van Donald Trump is veel prozaïscher: hij grijpt nog steeds graag in, alleen mag het niet te veel kosten: niet te veel geld en vooral niet te veel levens. Dat is de kern van America First. Offers zijn voor anderen.” Dat is tijdens Trump II niet anders geworden. De zelf verklaarde kandidaat voor de Nobelprijs voor de Vrede zoekt in zijn voorstellen voor de oplossing van grote conflicten vooral naar aanknopingspunten voor Amerikaanse zakenbelangen. Europese NAVO landen moeten met de 5%-norm voor Defensie grote offers brengen om de dreiging van concurrerende grootmachten Rusland en China af te wenden. Met wapenaankopen in de VS. Trumps Gaza-plan zit vol cadeaus voor zijn schoonzoon en vastgoedmagnaat Kushner. In het 28-punten plan vrede in Oekraïne claimt de VS 100 miljard dollar van de Russische tegoeden om te investeren in het herstel van Oekraïne. De helft van de winst gaat naar de VS. ‘Het is een cynisch verdienmodel om winst te behalen over de rug van een bezette mogendheid’, schrijft Laurien Crump, buitenlandexpert aan de Radboud Universiteit.

Quote du Jour

Quote du Jour | Coalitievorming hoeft geen probleem te zijn

23 november 2025 , 12:24 , door Jos van Dijk

Nederland is niet langer een land met veel politiek vertrouwen en een goed functionerende overheid, constateert democratie-onderzoeker Carolien van Ham in De Groene. Rond de eeuwwisseling bood de wereldkaart een aanblik van meer democratieën dan autocratieën, inmiddels is die verhouding weer omgedraaid. Onderzoekers als Van Ham wisselen internationaal gegevens uit en speuren naar verklaringen voor democratische erosie.

‘Naast een crisissituatie zijn polarisatie en vastgelopen bestuur ook een vaak terugkerende aanjager van democratische erosie. Polarisatie biedt een voedingsbodem voor wantrouwen tegen onafhankelijke instituties. Daarbij gaat het vooral om zogeheten affectieve polarisatie, oftewel de mate waarin mensen negatieve gevoelens hebben over mensen die andere politieke opvattingen hebben dan zijzelf.

Inhoudelijke polarisatie is op zichzelf niet zo’n probleem: in een democratie verschillen mensen nu eenmaal van mening en als politieke partijen inhoudelijk verschillende standpunten hebben, dan valt er tenminste wat te kiezen. Maar als affectieve polarisatie toeneemt, en mensen elkaar als tegenstander gaan zien, dan wordt het moeilijker om tot compromissen en besluiten te komen.

Het is misschien opmerkelijk, maar het valt in Nederland behoorlijk mee met de polarisatie, zeker als je kijkt naar de inhoud. Uit onderzoeken blijkt dat de inhoudelijke meningsverschillen onder burgers vele malen kleiner zijn dan die tussen politici of stemmen in de media, al is de affectieve polarisatie in Nederland wel toegenomen. Maar als Nederlandse burgers nu een coalitie moesten vormen, kwamen ze er waarschijnlijk prima uit.’

Foto: Asif Rahman on Unsplash

Bangladesh en de klimaatadaptatie

21 november 2025 , 08:00 , door Jos van Dijk

Een rechtbank in Bangladesh heeft de voormalige premier Hasina bij verstek ter dood veroordeeld. Zij wordt schuldig geacht aan het neerschieten van honderden demonstranten tijdens antiregerings protesten in juli-augustus 2024. Ze zou de opdracht aan veiligheidstroepen hebben gegeven om “dodelijke wapens” te gebruiken tegen demonstranten. Het maandenlange protest, aanvankelijk geleid door universiteitsstudenten uit protest tegen quota voor overheidsbanen, begon in juni van dat jaar en eindigde nadat Hasina op 5 augustus aftrad en het land verliet. Hasina zit sindsdien in India . Ze noemt haar vonnis “bevooroordeeld en politiek gemotiveerd.” Het is onwaarschijnlijk dat ze door India zal worden uitgeleverd. De doodstraf voor een regeringsleider buiten oorlogstijd is wel een unicum in de moderne geschiedenis.

De situatie in Bangladesh is nog verre van stabiel. De nieuwe interim-regering onder leiding van de econoom en Nobelprijswinnaar Mohamed Yunus heeft de partij van Hasina, de Awami League, uitgesloten van de verkiezingen, volgend jaar februari. Een rechtbank heeft deze week wel bepaald dat een onafhankelijke verkiezingsprocedure moet worden hersteld, maar dat geldt nog niet voor de eerstvolgende verkiezingen. Honderden leiders en medewerkers van de Awami League en bondgenoten zijn het afgelopen jaar gearresteerd en worden berecht door een speciaal tribunaal. Verschillende medewerkers en leiders van de Awami League zijn door menigten aangevallen en vermoord, partijkantoren zijn in brand gestoken. Officieel is de partij van de politieke kaart geveegd. Maar berichten uit Bangladesh zelf onthullen een andere realiteit. Partijmedewerkers, van wie velen voormalige vrijheidsstrijders of kinderen van degenen die in 1971 vochten, blijven in het geheim opereren, onderhouden communicatienetwerken en bieden steun aan families van gevangen leiders. De Awami League is de oudste partij van Bangladesh en speelde een belangrijke rol in de strijd voor de onafhankelijkheid van het land.

Foto: Alex Thomson (cc)

Een ongemakkelijke afzegging

17 november 2025 , 08:00 , door Jos van Dijk

COLUMN - De Erasmus Universiteit heeft vorige maand de lezing van de Frans-Israëlische socioloog Eva Illouz afgezegd. Het voelde ‘niet comfortabel’ volgens een meerderheid van het organiserende team. Illouz is als hoogleraar sociologie verbonden aan de Hebrew University in Jeruzalem en de École des hautes études en sciences sociales (EHESS) in Parijs. De Erasmus Universiteit had eerder de banden met de universiteit in Jeruzalem verbroken. Maar een individueel bezoek van een academicus is niet in strijd met de richtlijnen inzake relaties met de universiteit. Toch schrapte de organisatie de lezing van Illouz ‘over romantische liefde en het kapitalisme’, haar onderzoeksterrein.

Eva Illouz is een als links bekend staande wetenschapper. Begin dit jaar werd haar in Israël een belangrijke prijs afgenomen vanwege vermeende ‘vijandigheid’ jegens haar land. Ze had een petitie ondertekend voor een onderzoek naar mogelijke oorlogsmisdaden van het Israëlische leger. In een interview door Bas Heijne in de NRC beklaagt Illouz zich nu over de afzegging door de Rotterdamse universiteit. Die ervaart ze als bijzonder pijnlijk. ‘Als een rechtse Israëlische minister mij een prijs afneemt, is dat vanwege mijn mening, Maar bij het afzeggen van mijn lezing ging het niet om wat ik vind, maar puur om wat ik was, een Israëliër.’ Dat laatste blijkt niet duidelijk uit de berichtgeving. De afzeggers hebben geen toelichting gegeven op hun ongemakkelijke gevoelens.

Foto: Ville Miettinen (cc)

Ondermijnen verkiezingen in Afrikaanse landen het vertrouwen in de politiek?

14 november 2025 , 08:00 , door Jos van Dijk

In Tanzania heeft de zittende president Samia Suluhu Hassan een weinig geloofwaardige verkiezingszege opgeëist: ze zou 98 procent van de stemmen hebben behaald, bij een opkomst van 87 procent. De verkiezingen waren op voorhand omstreden. Oppositiepartijen waren uitgesloten van deelname. Tundu Lissu, de leider van CHADEMA, de grootste oppositiepartij, zit al maanden vast en wordt ook beschuldigd van landverraad. Hij had in de aanloop naar de verkiezingen van 29 oktober gepleit voor hervorming van het kiesstelsel. Na de verkiezingen braken er in het als rustig en stabiel bekend staande land rellen uit. Volgens de oppositie heeft het geweld van de oproerpolitie honderden mensen het leven gekost.

Het Europees parlement heeft er in een verklaring bij internationale partners op aangedrongen de democratie en mensenrechten in Tanzania te verdedigen. “Deze verkiezingen kunnen niet als vrij en eerlijk worden beschouwd. De fraude begon niet bij de stembus – die speelt zich al maanden af”, aldus de Europarlementariërs. “Geen enkele verkiezing kan geloofwaardig zijn wanneer de belangrijkste oppositie het zwijgen wordt opgelegd, wanneer de vrijheid van vergadering en meningsuiting wordt ontzegd, en wanneer onafhankelijke media worden geïntimideerd en gecensureerd”, voegde de verklaring eraan toe. En voor alle duidelijkheid: “Stilzwijgen is geen neutraliteit – het is medeplichtigheid.” Een stevig standpunt waarvan we het effect zullen moeten afwachten.

Foto: Chambre des Députés (cc)

Ook Tsjechië helt over naar extreemrechts

7 november 2025 , 08:00 , door Jos van Dijk

In Tsjechië heeft ANO, de partij van multimiljonair Andrej Babiš, vorige maand de parlementsverkiezingen gewonnen met 35% van de stemmen. Babiš heeft nu aangekondigd een regering te willen vormen met twee kleinere partijen die hij nodig heeft voor een meerderheid in het Tsjechische parlement. Dat gaat dan om de SPD (‘Vrijheid en Directe Democratie’) onder leiding van Tomio Okamura en AUTO (‘Automobilisten voor Zichzelf’) onder leiding van Petr Macink. Beide partijen zijn extreemrechts en willen uit de EU en de NAVO. Dat zal niet snel gebeuren, want Babiš hecht nog wel aan deze bondgenootschappen. Hij is net wat minder kritisch op de EU dan zijn collega-premiers Orbán en Fico in buurlanden Hongarije en Slowakije, maar ook hij kan het Brusssel flink lastig maken, zeker inzake de Europese steun aan Oekraïne. Zijn partij maakt in de Europarlement sinds vorig jaar deel uit van de Patriotten voor Europa, een groep waar ook de PVV in zit naast de Oostenrijkse FPÖ, RN van Le Pen en het Vlaams Belang.

Babiš was eerder van 2017-2021 premier. Zijn optreden leidde tot de grootste demonstratie tegen de regering sinds de val van het communisme. Hij werd beschuldigd van fraude met EU-gelden. Maar de rechter sprak hem begin 2023 vrij vanwege onvoldoende bewijs. Verschillende onderzoeken die door de EU zijn gehouden laten zien dat hij eerst als minister van Financiën en later als premier belang bleef houden in Agrofert, een holding waar meer dan 230 bedrijven onder hangen. Daaronder ook grote mediabedrijven, wat Babiš, de rijkste man van het land, de bijnaam ‘Babisconi’ opleverde. Na zijn verlies bij de presidentsverkiezingen is hij nu weer helemaal terug. Met overmacht in het parlement, al zal hij ook concessies moeten doen aan de twee extreemrechtse partijtjes die nodig zijn voor een meerderheid.

Foto: maxstrz (cc)

De achtertuin van de VS

31 oktober 2025 , 08:00 , door Jos van Dijk

De orkaan Melissa raast over de Caribische eilanden. De storm in de categorie 5 bereikte gisteren Jamaica en richtte daar grote schade aan. De orkaan wordt gezien als ‘een schoolvoorbeeld van hoe klimaatverandering orkanen gevaarlijker maakt, gelet op de “explosieve intensivering, langzame beweging en enorme regenval” van de storm.’ Gevreesd wordt voor grote schade, vooral voor de armste delen van de bevolking. Zoals in Haïti waar meer dan de helft van de bevolking, bijna 6 miljoen mensen, momenteel kampt met een ernstige vorm van voedselonzekerheid. Cuba werd twee jaar geleden ook al getroffen door een orkaan. De blokkade van de VS leidde toen tot grote problemen met de stroomvoorziening. Die blokkade stond dezer dagen op de agenda van de vergadering van de Verenigde Naties. Daar verweerde de Cubaanse minister van Buitenlandse Zaken Bruno Rodriguez zich tegen ‘de leugens’ van de Amerikaanse ambassadeur Mike Waltz die beweert dat alle problemen op Cuba veroorzaakt worden door de Cubaanse regering.

Latijns Amerika wordt door de regering-Trump opnieuw geconfronteerd met klassieke Amerikaanse machtspolitiek. Ten zuiden van Texas begint de ‘achtertuin’ van de VS. En daar heeft Washington het laatste woord. Dat hebben ze in Argentinië ook ervaren. De partij van president Milei won zondag tot grote verrassing de parlementsverkiezingen met overmacht. Enkele dagen voor de stemming kondigde de Amerikaanse president een reddingspakket van 40 miljard dollar aan voor zijn Argentijnse ambtgenoot. Hij waarschuwde echter dat als Milei niet zou winnen, hij zijn steun zou intrekken. Dus is de vraag terecht of Milei’s overwinning te danken is aan de grote bezuinigingen die hij met zijn ‘kettingzaag’ heeft doorgevoerd of aan Trumps economische chantage. Gegeven de vriendschappelijke relaties van Milei met Trump zijn de Argentijnen voorlopig nog niet verlost van de de dominantie van de VS. Milei te vriend houden is voor de VS ook van het grootste belang gezien het feit dat China en Rusland op dit moment hun invloed in Latijns-Amerika uitbreiden.

Foto: Patrick Rasenberg (cc)

Een publicatieverbod voor verkiezingspeilingen?

29 oktober 2025 , 08:00 , door Jos van Dijk

COLUMN - In landen zoals Frankrijk, Italië, Polen, Griekenland, Luxemburg en Cyprus is het verboden om vlak voor verkiezingen de resultaten van peilingen te publiceren. In Nederland staat een publicatieverbod opnieuw ter discussie. ‘De verslaving aan peilingen wordt iedere ronde erger’ schrijft Trouw. Deze krant vindt dat een verbod op publicatie in de slotfase van de campagne moet worden overwogen.

Campagnestrateeg Marije Brinkhorst pleit in de NRC voor terughoudendheid in de laatste weken. ‘Media verslaan de campagne met de peilingen als een paardenrace: wie ligt op kop? Wie valt terug? Redacties bepalen hun gastenlijst op basis van wie het goed doet in de peilingen. Bij televisiedebatten worden partijen uitgenodigd die hoog staan in de peilingen. Het gevolg is een zelfversterkend mechanisme: wie in de peilingen stijgt, krijgt meer aandacht, groeit verder, en bepaalt zo de dynamiek van de hele campagne.’ Want het band-wagon-effect leert ons al jaren: de meeste mensen willen bij de winnaar horen. Het gevolg is dat er niet of nauwelijks meer over de inhoud wordt gesproken. De show, de wedstrijd tussen koplopers trekt alle aandacht weg van de politieke thema’s die het verschil zouden moeten maken. Brinkhorst: ‘Laat de laatste week van de verkiezingen weer gaan over ideeën, waarden en plannen. Er is immers genoeg te bespreken over waar we als land naartoe willen. Niet over wie er toevallig die week in de lift zit.’

Foto: Andy Armstrong (cc)

De militarisering van Nederland

24 oktober 2025 , 08:00 , door Jos van Dijk

COLUMN - Op ten minste vijf hogescholen en een universiteit kunnen studenten een militaire training doen als onderdeel van hun studie, berichtte Trouw vorige week. Defensie en het onderwijs werken steeds inniger met elkaar samen. Dat gebeurt op onderzoeksgebied aan de technische universiteiten, maar onderwijsinstellingen worden ook meer en meer gezien als vijver voor nieuwe rekruten. Het Koningshuis geeft het voorbeeld. Het onderwijs kan met cursussen voor aspirant militairen wat geld terugverdienen om de schade van het kabinet Schoof ietwat te beperken. Dat zal ook onder een nieuwe regering nodig blijven gezien de door alle centrumpartijen overgenomen belofte aan Trump om uiteindelijk 5% van het bbp te besteden aan Defensie. De inzet van het sterk beknotte onderwijs voor militaire doelen past daarnaast ook goed in de ‘weerbaarheids- en veiligheidsagenda’ van de NAVO-landen. NAVO-baas Mark Rutte heeft er van begin af aan op gehamerd: we moeten ons mentaal voorbereiden op oorlog. Iedereen. Nederlanders zijn nu nog veel minder weerbaar dan bijvoorbeeld Noren en Zweden, stelt Rutte. Als de oorlog uitbreekt moeten burgers op z’n minst weten wat ze moeten doen, waarschuwt hij. In de verkiezingscampagne heb ik er tot nu toe weinig over gehoord.

De voorbereiding op oorlog is door de regering eind vorig jaar vertaald in een ‘Weerbaarheidsopgave’. Die bestaat uit twee sporen: ‘maatschappelijke weerbaarheid’ en militaire paraatheid. In het eerste spoor zien we onder andere actiepunten als ‘verhogen van de digitale weerbaarheid’, ‘het verzorgen van adequate toegang tot voldoende, veilig en gezond voedsel’ en een ‘slagvaardige, wendbare en opschaalbare gezondheidszorg’. Maatschappelijke weerbaarheid moet verder bereikt worden door passende overheidscommunicatie, maatschappijbreed oefenen, trainen en opleiden en het vergroten van ‘jongerenparticipatie voor een weerbare samenleving’. Kennelijk kunnen zorg, onderwijs en al die andere publieke belangen die de afgelopen jaren zijn afgebroken nu onder de hoede van Defensie wel weer opgebouwd worden (als dat al gaat gebeuren). Wat betekent dat eigenlijk: maatschappelijke weerbaarheid? Waarom wordt dat gekoppeld aan oorlogsdreiging? Zou een overheid niet te allen tijde, dus ook in vredestijd moeten werken aan de weerbaarheid van alle burgers?

Foto: Aswin Mahesh on Unsplash

Brits parlement blokkeert kritische pers

17 oktober 2025 , 08:00 , door Jos van Dijk

Journalisten van het onderzoekscollectief Declassified UK krijgen geen perskaart meer voor het Britse Lagerhuis. Aanleiding is een publicatie over pro-Israëlische politici in juni. Parlementair commissaris voor normen Daniel Greenberg werd hierin beschuldigd van partijdigheid na het afwijzen van klachten tegen tientallen pro-Israëlische parlementsleden van de groep Labour Friends of Israel (LFI). Bij deze lobbygroep, die weigert informatie te verstrekken over zijn sponsors, zijn 73 van Labours 197 parlementsleden aangesloten. Inmiddels hebben meer dan 100 politici, journalisten en campagnevoerders de “flagrante en partijdige poging van het parlement om onderzoeksjournalistiek te onderdrukken” veroordeeld.

Declassified UK werd eind september zonder opgave van reden ook geweigerd bij het congres van Labour in Liverpool. Terwijl journalisten werden tegengehouden, stond de Labour-partij wel toe dat grote wapenbedrijven en lobbygroepen de conferentie bijwoonden en daar evenementen sponsorden. Ook LFI was welkom en organiseerde een discussie over vrede in het Midden-Oosten. Labour parlementslid Richard Burgon is het niet eens is met de uitsluiting van de journalisten. Hij wijst er op dat Declassified ‘essentiële berichtgeving heeft geleverd over de Israëlische oorlog in Gaza en de betrokkenheid van onze regering’. En verder zei hij: ‘In een tijd waarin Donald Trump de persvrijheid aan banden legt, is het belangrijker dan ooit om het recht van journalisten te handhaven om hun werk te doen – regeringen controleren en machthebbers ter verantwoording roepen.’

Foto: Sebastiaan ter Burg (cc)

Van kapitalocratie naar democratie

15 oktober 2025 , 08:00 , door Jos van Dijk

RECENSIE - Met zijn boek Wat iedereen aangaat levert NRC-redacteur Mark Lievisse Adriaanse een fundamentele kritiek op het huidige liberaal-democratische politieke systeem. Hij laat zien hoe de democratie in de afgelopen vijftig jaar langzaam maar zeker is afgebroken door de verplaatsing van de macht van door burgers bestuurde organen naar wereldwijde multinationals en het financierskapitaal. Hij vindt dat we deze ‘kapitalocratie’ moeten bestrijden door een radicale democratisering van ons politieke systeem waardoor burgers meer macht krijgen over politiek, economie en maatschappij. ‘Wat iedereen aangaat moet door iedereen besloten worden.’

Over de crisis in onze democratie wordt veel geschreven. Lievisse Adriaanse gaat in zijn verhaal verder dan kritiek op de inrichting van de bestaande instituties, het parlement, de scheiding der machten, verkiezingen en politieke partijen. Democratie gaat volgens hem in beginsel om de vraag hoe we de samenleving op een rechtvaardige, voor iedereen aanvaardbare manier kunnen inrichten. Daar is geen eenduidig antwoord op te geven. Het vraagt om ruimte voor pluriformiteit, debat en vrijheid van meningsuiting. ‘De democratie is een georganiseerd conflict tussen belangen, ideeën, waarden, opvattingen en standpunten’. Het vreedzame conflict is de kern van elk democratisch bestel. Maar in de huidige samenleving lijkt elk principieel conflict uitgebannen ten gunste van één nauwelijks weersproken neoliberale consensus waar alle politieke partijen zich aan conformeren. Het bekende TINA van Margaret Thatcher (‘there is no alternative‘).

Foto: Claudia Fernández Ortiz on Unsplash

Landjepik in Indonesië

10 oktober 2025 , 08:00 , door Jos van Dijk

Overal in de wereld worden nog steeds mensen, al dan niet met geweld, verdreven uit hun woonplaatsen en beroofd van hun middelen van bestaan. Mijnbouw en infrastructurele projecten zijn vaak de aanleiding, maar het kan evengoed gaan om etnische zuiveringen. Vorige week schreef ik hier over de Masai in Tanzania en Kenia. Eerder heb ik geschreven over de Filippijnen, Senegal en de Westelijke Sahara. Het MVO platform publiceerde in 2023 een overzicht met twintig voorbeelden waar Nederlandse bedrijven bij betrokken waren. De Heinrich Böll Stichting publiceerde een Soil Atlas met voorbeelden van land grabbing. Dat gaat dan over deals die geld opleveren voor de rijke elite, terwijl de lokale bevolking van hun land wordt verdreven en in armoede terechtkomt. Landen als Duitsland, Singapore en de Verenigde Staten zijn volgens het rapport medeplichtig aan dergelijke landroof. Opvallend is dat in beide publicaties het meest extreme voorbeeld van gewelddadige landroof ontbreekt.

De Verenigde Naties hebben onlangs een van de Nationale Strategische Projecten (PSN’s) van Indonesië in Merauke, Zuid-Papoea, onder de loep genomen vanwege vermeende schendingen van de rechten van inheemse volken. De beschuldigingen omvatten landroof door inheemse gemeenschappen te verdrijven, de ontbossing van meer dan 269.000 hectare bosgebied zonder een deugdelijke milieueffectrapportage en de onderdrukking van afwijkende meningen door militair optreden. Dit voorjaar was er in Merauke een conferentie van verschillende gemeenschappen uit heel Indonesië om de PSN’s aan te klagen vanwege landroof en andere mensenrechtenschendingen. De Nationale Commissie voor de Rechten van de Mens (Komnas HAM) ontving tussen 2020 en 2023 114 klachten met betrekking tot PSN, waaronder beschuldigingen van gedwongen uitzettingen, geweld tegen demonstranten, arbeidsmisbruik, aantasting van het milieu en aanvallen op journalisten.