Aristoteles staat bekend als wetenschapper, arts en filosoof. Zijn invloed op de wijsbegeerte is enorm geweest. In deze reeks bekijken we hem in enig detail.
Bij Plato en bij zijn voorganger Anaxagoras kwamen we voor het eerst het dualisme tegen, de opvatting dat lichaam en geest fundamenteel andere fenomenen zijn. Dualisme gaat vaak samen met opvattingen over een ziel die voortleeft na de dood, zoals bij Empedokles, Pythagoras en, opnieuw, bij Plato. Het denkbeeld kwam ook voor in de Griekse mythologie. Het was dus bepaald niet zeldzaam.
Monisme
Dualisme staat tegenover het monisme. Dat gaat ervan uit dat lichaam en geest hetzelfde zijn. Monisme is tegenwoordig erg in zwang. Veel mensen menen dat uiteindelijk alles te herleiden is naar materiële oorzaken: botsingen tussen atomen, moleculen, verhitting, verkoeling, magnetisme et cetera. De filosoof Thales was een vroege monist. Volgens hem viel alles te herleiden tot water.
Monisme hoeft niet gelijk te staan aan filosofisch materialisme, de aanname dat de échte werkelijkheid bestaat uit materie. Herakleitos hanteerde een monisme dat de werkelijkheid niet richting materie herleidde, maar juist naar een geestelijk concept: verandering door strijd, volgens een vaste natuurwet. Die strijd stond volgens Herakleitos aan de oorsprong van de verschijnselen.
Weer een ander monisme zagen we bij Parmenides. Volgens hem is er alleen maar een pure onbeweeglijke waarheid die achter de verschijnselen ligt. Monisme is dus geen kwestie van materialisme, maar het beschouwen van lichaam en geest als één en hetzelfde.
Dualisme
Tegelijkertijd hoeft dualisme niet gelijk te staan aan zweverig gedoe als reïncarnatie en leven na de dood. Het kan ook de pure scheiding van lichaam en geest zijn, van specifiek en abstract. Zulk dualisme zien we bij Aristoteles.
Wat maakt dat wij dingen willen? En wat maakt dat wij bewustzijn hebben? Materialistische monisten zullen beginnen over atomen enzovoort, maar Aristoteles zou daarop antwoorden dat een materiële omschrijving van de verschijnselen de samenhang wel dekt, maar daarmee nog geen verklaring vormt voor het feit dát ze er zijn. Materie is zich niet bewust van zichzelf, heeft geen eigen wil. Lichaam en wil zijn dus niet hetzelfde. Om materie ‘tot leven te laten komen’ en een doel te geven, is ‘geest’ nodig.
Volgens Aristoteles zijn lichaam en geest principieel niet tot elkaar herleidbaar. Maar aan de andere kant kunnen ze ook niet bestaan zonder elkaar. Op het moment dat het lichaam ontbindt, vervluchtigt ook de ziel, en vice versa. Een milde vorm van dualisme dus.
Deze reeks is gebaseerd op het boek De wereld vóór God van Kees Alders. Het boek biedt een introductie tot de filosofische stromingen van de oude wereld en is hier te bestellen.
Reacties (1)
Dat milde dualisme van Aristoteles zit niet zo heel ver af van wat tegenwoordig emergentie wordt genoemd, lijkt me. Natuurlijk was het met de kennis van toen onmogelijk om dat goed te benoemen. Maar je zou kunnen denken dat zijn intuïtie wel in die richting wees.