Miljoenen virtuele Koos Kosters

Hieronder volgt een voorpublicatie uit de boek Overleven Verplicht dat morgen wordt gepresenteerd tijdens het gelijknamige symposium ter herinnering aan de vermoordde IKON-journalisten. Uw blogger Carlos werd in de hoedanigheid van burgerjournalist gevraagd om een bijdrage te leveren aan dit boek en meerdere reaguurders gaven aan benieuwd te zijn naar de tekst, bij deze. Het boek (en een DVD) kan besteld worden op overlevenverplicht.nl.

Miljoenen virtuele Koos Kosters
De krantenfoto van Koos Koster die geflankeerd door collega’s in El Salvador over straat loopt, maakte op mij als negenjarige jongen zo’n indruk, dat toen mij 25 jaar later gevraagd werd naar de herdenking van zijn dood, ik dit beeld direct als eerste voor me zag. Destijds ademende de foto voor mij een gevoel van avontuur en spanning. Koos Koster loopt met opgeheven hoofd de wereld in, wie kan hem iets maken? Toch waren hij en zijn drie collega’s een week later dood.
Koos Koster heeft in zijn loopbaan risico’s genomen om de wereld te vertellen over mensenrechtenschendingen en armoede. Uiteindelijk heeft hij zijn felle stellingnamen en oprechte intense betrokkenheid met de dood moeten bekopen. Zijn werk was echter van onschatbare waarde in een tijd dat nieuwsgaring nog hoofdzakelijk verliep via kranten en televisie. Zonder geëngageerde journalisten als Koos Koster die in dictaturen hun leven waagden, had men daarbuiten nooit wat vernomen van de misstanden. Slechts weinig mensen zullen, als ze zelf in een veilige situatie verkeren, het besluit nemen om onbaatzuchtig het gevaar op te zoeken. Doordat de mensen in de dictatoriale regimes van Latijns-Amerika zelf het nieuws niet naar buiten konden brengen waren ze afhankelijk van die enkeling die een brug vormde tussen hun land en het Westen.
Door de komst van het internet heeft zich een revolutie voltrokken in de informatievoorziening en zijn burgers in een dictatuur of in oorlogssituaties vaak wel zelf in staat het nieuws over geweld en onderdrukking naar buiten te brengen. Wie zelf toch al in een onveilige situatie verkeert, is waarschijnlijk eerder geneigd om als boodschapper op te treden en de extra risico’s te accepteren. Ambtenaar, student of boer – iedereen kan nu zelf met behulp van een weblog als journalist optreden. ‘Burgerjournalisten’ worden ze genoemd. In de korte geschiedenis van het nieuwe medium weblogs hebben burgerjournalisten al op verschillende belangrijke momenten cruciaal nieuws naar buiten gebracht. Weblogs zijn een laagdrempelig en democratisch medium. Geen wonder dat ondemocratische regimes er onrustig van worden.

Filter
Op het werk van burgerjournalisten valt veel aan te merken, zo houden ze zich niet altijd aan bepaalde basisregels waar professionele journalisten zich wel aan (zouden) moeten houden. Omdat ze hun weblog vaak naast hun werk of studie bijhouden, is hun medium qua publicatiefrequentie vanzelfsprekend minder betrouwbaar dan een professionele krant. Ook zijn er veel burgerjournalisten die hun eigen subjectieve interpretatie van het nieuws brengen als feiten.
Toch zijn er ook aanzienlijk wat voordelen. Sommige burgerjournalisten bloggen over hun eigen vakgebied. Of dat nu duurzaamheidsvraagstukken, het Midden-Oosten of klimatologie is, hun specifieke kennis geeft ze bij de interpretatie van het nieuws een voorsprong op anderen. Voor kranten is het onderhouden van een netwerk van gespecialiseerde journalisten kostbaar, terwijl er in de afgelopen jaren op het internet een gratis netwerk is ontstaan van gespecialiseerde burgerjournalisten. Met name in de Verenigde Staten zijn gespecialiseerde weblogs zeer populair en vinden er uitgebreide inhoudelijke discussies plaats.
Weblogs vormen een filter voor het nieuws, want de weblogger scheidt het nieuws volgens zijn of haar interesses en plaatst het vervolgens, al dan niet voorzien van een eigen interpretatie. Daarom kunnen weblogs een waardevolle toevoeging vormen op de professionele media. Wie weblogs leert kennen, weet op den duur welk filter (lees: weblog) de moeite waard is en hoe dit filter moet worden geïnterpreteerd. Zo kunnen ook sterk gekleurde weblogs de moeite waard zijn, omdat ze wel specifieke bronnen voor de lezer aflopen. Deze bronnen, of het nu vaktijdschriften, websites van politieke partijen of buitenlandse kranten in een vreemde taal zijn, kunnen alleen al vanwege hun aantal lang niet allemaal door de lezer zelf worden gelezen. De burgerjournalist levert hiermee duizenden lezers, waaronder in toenemende mate ook professionele journalisten, een gratis dienst.

Geprikkeld
Een veelgehoorde klacht over weblogs is dat er maar lukraak van alles op wordt gepubliceerd, zonder dat het vooraf is gecheckt. Afgezien van het feit dat veel weblogs zich meestal baseren op nieuws uit de professionele media, nieuws waarvan je mag verwachten dat het op een professionele wijze is behandeld, wordt eventuele onzorgvuldigheid van de burgerjournalist meestal al snel gecorrigeerd door de lezers. Ook zie je dat lezers sneller van webloggers eisen dat zij hun bronnen openbaren. Een artikel zonder bronvermelding is op weblogs eigenlijk not done, terwijl het in krantenartikelen soms niet altijd even duidelijk is hoe de journalist aan het nieuws is gekomen.
Op mijn eigen weblog Sargasso word ik regelmatig gecorrigeerd. Het interactieve karakter van het medium weblogs vergt van de burgerjournalist een open houding. Webloggers die niet kunnen omgaan met kritiek houden het niet lang uit. Zij gaan schelden op hun lezers of grijpen naar repressieve middelen als het verwijderen van ongewenste kritische geluiden. Zulke weblogs verliezen hun aantrekkingskracht en zijn gedoemd te verdwijnen. Lang niet alle burgerjournalisten kunnen het opbrengen, maar met het toelaten van commentaar van lezers zijn burgerjournalisten gemiddeld al mijlenver vooruit op hun professionele collega’s. Tot op heden gaan kranten en andere professionele nieuwssites krampachtig met de meningen van hun lezers om. Nog steeds worden bij veel kranten commentaren pas geplaatst als ze door een moderator goedgekeurd zijn.
Webloggers durven het experiment van meer openheid en interactiviteit wel aan. Dit levert soms een hoop tumult op, maar je ziet dat serieuze weblogs ook serieuze reacties afdwingen. Het feit dat de burgerjournalist soms fouten maakt en kan worden gecorrigeerd, stimuleert juist het debat en prikkelt de lezer tot nadenken. De transparantie van weblogs kweekt kritische nieuwsconsumenten – nog zoiets wat autoritaire machthebbers liever niet zien.

Bliksemcarrière
Vanzelfsprekend zijn lang niet alle weblogs interessant, laat staan dat je overal kan spreken van geëngageerde journalistiek. Zo beschouw ik mijzelf niet als een geëngageerde burgerjournalist, daarvoor ben ik te verspreid bezig. Maar het weblog Sargasso herbergt wel een paar potentiële geëngageerde burgerjournalisten. Ik denk dan aan Rembrandt Koppelaar, expert in energievraagstukken, en Olaf Koens, die zeer betrokken is bij de politieke situatie in Rusland en de voormalige Sovjet-republieken. Alleen ontbreekt bij hen het directe levensgevaar, als dat als criterium voor engagement zou moeten gelden.
Net als in de professionele journalistiek, is engagement onder burgerjournalisten schaars. Maar een geëngageerd burgerjournalist kan zomaar van de ene op de andere dag ontstaan. Onder de bijna honderd miljoen webloggers op aarde zijn er miljoenen inspiratieloze webloggers die elkaar kopiëren. En dan zijn er nog de ‘lifeloggers’, die enkel over hun persoonlijke leven schrijven. Toch kunnen zelfs deze dagboekschrijvers opeens de rol van een geëngageerde journalist aannemen. Want op het moment dat de weblogger door het uitbreken van een oorlog of het plaatsvinden van een natuurramp zich plotsklaps middenin het wereldnieuws bevindt, is hij of zij soms als enige in staat de wereld uit eerste hand van informatie te voorzien. In die zin zijn webloggers de radioamateurs van de moderne tijd. Zoals radioamateurs tijdens de watersnoodramp van 1953 een cruciale rol in de nieuwsvoorziening speelden, zo hadden webloggers diezelfde betekenis bij de tsunami in Zuidoost-Azië in 2005.
Een ander voorbeeld. Vlak voor de invasie van de Verenigde Staten in Irak in 2003 onderhield Salam Pax (het bloggerspseudoniem van de Irakees Salam al-Janabi) het weblog Where is Raed? voor zijn vriend Raed, die in Jordanië studeerde. Omdat Raed slechts sporadisch op de e-mails van Salam antwoordde, begon hij een weblog om hem toch op de hoogte te houden. Van de ene op de andere dag werd deze lifelogger een oorlogscorrespondent. Hij telde de uren die verstreken tussen het opstijgen van de B52-bommenwerpers van militaire bases en het inslaan van de bommen in zijn woonplaats Bagdad. In die eerste weken van de oorlog volgde een snel groeiend aantal mensen wereldwijd het weblog van Salam Pax. Inmiddels geeft hij overal ter wereld lezingen. Na dat van Salam Pax zijn er nog tientallen Iraakse blogs bij gekomen, waaronder Baghdad Burning, dat wordt bijgehouden door een jonge Iraakse vrouw die schrijft onder het pseudoniem Riverbend.

Censuur
Mijn weblog Sargasso neemt regelmatig nieuws over van webloggers in het buitenland. Een enkele keer komt er ook een direct contact tot stand, zoals in het begin van 2003, toen een Iraanse weblogger toelichting kwam geven op mijn artikel over de groeiende betekenis van weblogs voor de oppositie in Iran. Hij kwam op Sargasso uitleggen dat ondanks dat president Bush onlangs de Iraanse oppositie openlijk had gesteund, het Amerikaanse beleid erop gericht was Iraniërs de toegang tot Amerikaanse websites te ontzeggen. Het werd bijvoorbeeld onmogelijk voor Iraanse weblogs om gebruik te maken van het betalingssysteem PayPal, iets wat de oppositie belemmerde in haar groei. Deze opmerkelijke tegenstrijdigheid had ik tot dusver nog niet in de professionele media aangetroffen. Hier voegde burgerjournalistiek mijn inziens dus wel degelijk wat toe.
Vorig jaar probeerde de oppositie in Wit-Rusland de Oranje-revolutie uit Oekraïne tevergeefs te kopiëren. Sargasso had in die periode via een Nederlandse Witrus contact met de oppositie op het plein. Hij speelde telefoongesprekken en e-mailberichten door aan Sargasso, en zette ze bovendien in het Russisch op een ander weblog. Bijna uit eerste hand kon Sargasso toen, soms zelfs eerder dan de professionele media, verslaan hoe de vrachtwagens en bulldozers van de militaire politie dichterbij kwamen.
In zowel het geval van Iran als van Wit-Rusland zag je dat de overheid langzaam reageerde op de ontwikkeling dat burgerjournalisten kritische geluiden op het internet publiceerden. Alhoewel er bij Wit-Russische machthebbers sprake is geweest van een steep learning curve, was er voor beide oppositiebewegingen een periode van betrekkelijke vrijheid op het internet. Uiteindelijk resulteerde het in beide landen wel in arrestaties van webloggers en het offline halen van hun berichten. De Iraanse overheid heeft inmiddels plannen om alle webloggers in het land te gaan registreren. Maar net als in Wit-Rusland zie je dat de oppositie weer mogelijkheden vindt om deze repressieve maatregelen te ontduiken. Iraniërs frustreren de database van webloggers met fake aanmeldingen en de Wit-Russische oppositie heeft inmiddels al haar websites buiten het bereik van Minsk en Moskou weten onder te brengen.
Menselijke inventiviteit gecombineerd met de groeiende technologische mogelijkheden zal burgerjournalisten in autoritaire regimes waarschijnlijk altijd een voorsprongetje geven op de machthebbers. In China is het vinden van informatie via het gecensureerde Google door het invoeren van opzettelijke tikfouten inmiddels verheven tot nationale sport. Slechts op plekken waar het internet praktisch afwezig is, zoals in Cuba en Myanmar, zijn we voor de oprechte berichtgeving nog steeds volledig afhankelijk van geëngageerde journalisten oude stijl.
Ondanks dat informatie op het internet voor autoritaire regimes dus vaak ongrijpbaar is, zijn individuele webloggers zeker niet onkwetsbaar. Op dit moment hangt de Egyptische weblogger Abdel Kareem Nabil Suleiman, beter bekend onder zijn pseudoniem Kareem Amer, negen jaar cel boven het hoofd vanwege het publiceren van kritische teksten over de islam. Voor Reporters Without Borders zijn de ontwikkelingen rondom burgerjournalistiek aanleiding geweest om een handboek uit te geven met tips voor webloggers. Het Handbook for Bloggers and Cyber Dissidents benadrukt onder andere het belang van het inschakelen van de internationale webloggemeenschap wanneer je als weblogger gevaar loopt van je eigen overheid. Zo zijn er twee voorbeelden uit Bahrein te noemen waarbij druk vanuit het buitenland de vervolging van webloggers verhinderde. In februari 2005 werden drie moderators van het forum Bahrainonline.org gearresteerd, maar na een snelle reactie met media-aandacht vanuit het buitenland werden ze weer vrijgelaten. Iets soortgelijks herhaalde zich in Bahrein in oktober 2006 met het engelstalige weblog Mahmood’s Den dat op last van het ministerie van Informatie werd afgesloten. Een bliksemactie van de internationale webloggemeenschap die het nieuws snel deed verspreiden, zorgde ervoor dat weblogger Mahmood na een gesprek met de minister mocht doorgaan met webloggen en verder (voorlopig) niet gecensureerd zou worden.

Uit het isolement
Ondanks dat het internet mensen over de gehele wereld met elkaar verbindt, vormt taalverschil soms een obstakel dat nog onvoldoende door de techniek kan worden geslecht. Zo zie je dat binnen de mondiale webloggemeenschap mensen zich vooral oriënteren op hun eigen taalgebied. Zo ontgaan interessante ontwikkelingen op Chinese, Iraanse of Indiase weblogs de gemiddelde westerse webloglezer. Maar zelfs al binnen Europa vermengen de verschillende nationale weblogsgemeenschappen zich nauwelijks, vanwege het simpele feit dat een Spanjaard meestal geen Duits leest en een Nederlander meestal wel, maar het niet wil. Niet de techniek heeft hier een antwoord op, maar de mens zelf. Enkele toegewijde webloggers onderhouden zogenaamde ‘bridge blogs’ waarin ze belangrijke gebeurtenissen en trends uit geïsoleerde webloggemeenschappen samenvatten en vertalen naar een meer algemeen bekende taal als het Engels. Het collectieve weblog Global Voices pakt dit structureel aan en publiceert met behulp van een netwerk van vrijwilligers frequent updates vanuit de verschillende webloggemeenschappen uit alle hoeken van de wereld.
Global Voices linkt ook regelmatig door naar het initiatief Human Rights Video Hub van de internationale mensenrechtenorganisatie Witness. Hier worden korte filmpjes vertoont van vermeende mensenrechtenschendingen, bijvoorbeeld het uiteenslaan van een demonstratie in China of de mishandeling van arrestanten in Egypte. Doordat steeds meer mensen rondlopen met telefooncameraatjes, wordt er steeds meer vastgelegd. En terwijl Koos Koster zijn beeldmateriaal nog moest meesturen op een lijnvlucht naar Nederland, wordt tegenwoordig het voor autoritaire regimes belastende beeldmateriaal met één druk op de knop de hele wereld over gestuurd. Zodra het filmpje ‘veilig’ op een server van bijvoorbeeld YouTube staat, is het onbereikbaar voor de autoriteiten en kan het nieuws zich ongeremd verspreiden. Human Rights Video Hub verzamelt deze filmpjes en geeft achtergrondinformatie.

Koos Koster
Internet heeft burgers een machtig instrument in handen gegeven en de kans dat onderdrukking en geweld onopgemerkt blijft is hierdoor afgenomen. Dankzij weblogs kunnen burgers nu zelf als journalist optreden. In feite lopen er op aarde nu miljoenen potentiële Koos Kosters rond die de wereld over onrecht kunnen vertellen: gewone mensen die gewoon over straat lopen zoals Koos Koster op die ene foto in El Salvador.
Ik heb geprobeerd me voor te stellen hoe Koos Koster zou zijn omgegaan met het fenomeen burgerjournalistiek. Ik heb deze man nooit persoonlijk gekend, maar ik denk dat gezien zijn onvoorwaardelijke mededogen met mensen in de verdrukking, hij gefascineerd zou zijn geweest door vele burgerjournalististen. Het internet geeft deze mensen de stem die hij lange tijd voor ze is geweest. Hij zou dus niet alleen positief tegenover deze ontwikkeling hebben gestaan, maar hij zou hoogstwaarschijnlijk zelf ook een weblog hebben bijgehouden op zijn reizen.