‘Het ging en gaat om de Islam, niet over moslims’. Het zal wel: het recht moet zijn loop hebben en veel protesten heb ik niet gehoord tegen de vrijspraak van Wilders. Maar het probleem werd door Raoul Heertje perfect weergegeven: betekent die uitspraak nu ook iets dat te begrijpen valt? ‘Ik heb niks tegen Christenen, maar het Christendom, dat moet uitgebannen’. Wat betekent dat onderscheid?
Ik hoef niet zo nodig Wilders te bashen, zijn rechters evenmin, dus misschien ‘effe dimmen’ en eerst even proberen mee te gaan in een paar gedachten. Het probleem is: hoe gebruiken wij de taal? Biedt ons huidige taalgebruik voldoende houvast bij de navigatie door de wereld?
“De wereld is alles wat het geval is”, schrijft Wittgenstein. Maar wat is het geval? Er moet een verbinding zijn tussen taal en de werkelijkheid, zo zegt hij in zijn Tractatus. Is de massa-immigratie het geval? Met een analyse van aantallen en de geschiedenis is dat moeilijk vol te houden. Maar dan gaat bijna het gehele politieke discours over wat niet het geval is. Of in juristen bargoens: “wat beweerdelijk het geval is”.
De slotclaus van Wittgenstein is mogelijk nog beroemder: “Van dat, waarover niet kan worden gesproken, moet men zwijgen”. Dat is een goede: maar het betekent dat er een heel gebied aan onderwerpen bestaat waarover je niet (helder) zou kunnen spreken. Misschien het hele gebied van retoriek of de persuasieve communicatie? Dat is het hele politieke debat!
Wittgenstein nam de gevolgen van zijn eigen conclusies en werkte jarenlang als tuinman. Als je harkt hoef je niet te spreken. Uiteindelijk keerde hij terug naar een docentenbaan bij de universiteit en nam hij afstand van zijn eerdere opvatttingen over de relatie tussen taal en werkelijkheid. De betekenis van een zin of propositie schuilt ook in de sociale omgeving waarin iets wordt beweerd. Met die gedachte werd hij voornaam tegenstander van zijn eigen werk.
Dit inzicht werd misschien nog radicaler verwoord door C. Wright Mills in één van zijn beroemde essays. “The function of words is the mediation of social behavior, and their meanings are dependent upon this social and behavioral function.”
“We can view language functionally as a system of social control.” Want: “Language, socially built and maintained, embodies implicit exhortations and social evaluations.”
Dat boeit: taal is een sociaal controlesysteem, vol met oordelen en aansporingen. En communicatie werkt alleen als er gemeenschappelijke vormen van reactie worden opgeroepen. Zo wordt taal een instrument van de heerser: Annie Romeijn wist het ook. Zij analyseerde het sexuele vooroordeel in de taal. (“Over taal en seks, sexisme en emancipatie”, in : Drielandenpunt, 1975)
Een linguist van Duits Joodse komaf analyseerde het taalgebruik in het Derde Rijk: Victor Klemperer. In zijn LTI (Lingua Tertii Imperii, de taal van het derde rijk) noteert hij: “Maar taal dicht en denkt niet alleen voor mij, ze stuurt ook mijn gevoel, ze stuurt mijn hele psychische wezen, naarmate ik me vanzelfsprekender en onbewuster aan haar overgeef.” (p.30, LTI)
En: “Woorden kunnen nietige stukjes arsenicum zijn: ze worden ongemerkt ingeslikt en lijken geen uitwerking te hebben, maar na enige tijd is die gifwerking er toch.” (p.31, LTI)
Nu toch maar weer even terug naar ons politieke debat. Zien we vertroebeling daarvan door de retoriek van de PVV? Klemperer noemt de LTI zo effectief, omdat die” geen verschil kende tussen spreek- en schrijftaal. Sterker nog, alles was gesproken taal, toespreking, toeroep, opzweping.”(p.39 LTI)
Het verschil tussen spreektaal en schrijftaal is ook bij de PVV klein: wie wil kan de verschillende verkiezingsprogramma’s nog eens naast elkaar leggen. Spreekt de PVV dan onzin uit? Wat mij betreft allerminst, maar mijn bezwaar is dat men zich door de keuze van onderwerpen en symbolen onttrekt aan normaal debat. De tax op het hoofddoekje, of het verbannen van het hoofddoekje uit het straatbeeld, het lijkt me dat er serieuzer problemen zijn. Eerwraak, onderdrukking van moslim vrouwen, genitale verminking: daar zou, in het spoor van Hirsi Ali, nog veel winst te halen zijn. Over een onderwerp als Griekenland en de euro heeft de PVV een simpele uitroep: geen euro naar de Grieken. Maar het probleem is toch iets ingewikkelder.
Neem de wildgeworden Patt Condell: hij is Wilders in het kwadraat , maar toch oneindig veel preciezer; hij windt zich op over het culturele terrorisme van de Islam en de positie van de vrouw in de Islam. Hij weet dat in een jaar in Engeland 2000 islamitische meisjes genitale mutilatie hebben ondergaan, zonder dat er iemand voor vervolgd is. Dat vind ik een heldere stelling: dat kun je onderzoeken, de bronnen kun je natrekken, de verantwoordelijken voor opsporing en vervolging ter verantwoording roepen. Patt Condell heeft wel veel volgers op Youtube, misschien is het ook wel prima dat hij geen politieke partij heeft. Zijn betogen zijn emotioneel en geen bijdrage aan de Nederlandse pacificatie. Maar de taal is preciezer dan de PVV vermag.
Mag emotie, mag gevoel in het politieke debat? Natuurlijk mag dat. Maar de kern van onze democratie is dat wij elkaar proberen te begrijpen door een vreedzame dialoog. Ook gevoel moet worden vertaald in inhoudelijke zinnen over toestanden in de wereld, waarmee je het eens of oneens kunt zijn. Dat in die zinnen wordt verwezen naar sociaal gedefinieerde context, maakt het lastig, maar dan is er tenminste een kans om elkaar te begrijpen.
C.Wright Mills, “Language, Logic and Culture”, in : Power, Politics & People
Reacties (13)
Schelden doet lekker toch geen pijn.
Halleluja! Als er nou toch iets zinvols gezegd moet worden, probeer dan zelf eens een minder warrig betoog te schrijven. Liefs één waarbij je je niet hoeft te vergalopperen aan een nogal vreemde en onlogische interpretatie van de TLP.
Geparafraseerd, want ik heb geen zin om te zoeken, maar ergens in de richting van stelling 6/7 wordt ook nog opgemerkt: En we voelen zelfs dat als de wetenschap alle wetenschappelijke vragen heeft weten te beantwoorden, dan nóg zullen er vele onbeantwoordbare vragen overblijven.
Ik bedoel maar te zeggen: Logica is een formele taal. Gevoel en formaliteit in taal hebben niets met elkaar van doen. Of vindt jij rood wél de beste kleur?
Het artikel begint pretentieus maar gaat als een nachtkaars uit…
‘Ik heb niks tegen Christenen, maar het Christendom, dat moet uitgebannen’ Wat betekent dat onderscheid?
Nou, dat onderscheid betekent dat je in mensen meer ziet dan uitsluitend domme robot-gelovigen. Sterker nog, dat je vermoedt dat dat geloof maar een heel wankel, klein deeltje van mensen is.
Lijkt mij hoor.
Je kunt het ook omkeren: *kennelijk* vinden mensen als Heertje dat gelovigen 100% van de tijd met hun geloof bezig zijn en niet los gezien kunnen worden van de gemeenschap die ze samen vormen. En dat vind ik dan weer een beetje badinerend tegenover die mensen, van meneer Heertje.
Het materiaal dat je in het artikel gebruikt had beter nog wat kunnen bezinken. Het begin was veelbelovend maar inderdaad zoals hierboven al gezegd: een nachtkaars op het einde.
Graag lees ik de definitieve versie.
Kan je enigszins volgen @Tom, tot een zeker punt.
In mijn optiek is taal zoiets:
Sta je ergens met je kudde, kijk.. maak gebaren met de ledematen (black-boxen) naar een tastbaar of imaginair iets en spreekt een klankenreeks af die de entiteit in de hoofden doet leven.
Naderhand zijn de klanken, in die kudde, een begrip. Een waarneming wordt een indruk en de kelen gorgelen de afgesproken geluiden en “men” voert een gesprek. De emotie’s zijn individuele stemmingswissellingen die de blackbox ietwat oprekken. Zonder deelverzamelingen geen vooruitgang.
Veel inspiratie geeft dit niet, maar het komt vast omdat mijn taal niet deugt.
De kernboodschap lijkt me simpel: we kunnen alleen met elkaar leven, als we helder met elkaar kunnen communiceren, over denkbeelden en over gevoelens. Het rationele kan logisch worden gedeeld, het emotionele moet worden “vertaald”.
Maar het gaat niet aan te zeggen dat over emoties niet kan worden gecommuniceerd, want dat schept ruimte voor verschrikkingen. “Ik vind ze nu eenmaal minderwaardig, dus ze moeten weg, opgesloten, vernietigd”.
Gevoel moet dus secuur worden uitgedrukt en bespreekbaar worden gemaakt.
Als ik er nog één bij mag leggen:”tegen PVV-stemmers heb ik helemaal geen bezwaar, maar die PVV is verschrikkelijk”.
Tenslotte zijn de stemmers concrete mensen en is de PVV een fictieve organisatie, zoals de Islam. En ter vermijding van misverstand: ik had al aangegeven dat ik vind dat de PVV veel verstandige dingen nastreeft. Dit stuk gaat over taal, over de betekenis van politieke uitspraken, niet over de PVV.
Als ik er nog één bij mag leggen:”tegen PVV-stemmers heb ik helemaal geen bezwaar, maar die PVV is verschrikkelijk”.
Ja, en dat is dan ook een volkomen lucide sentiment.
Tenslotte zijn de stemmers concrete mensen en is de PVV een fictieve organisatie, zoals de Islam.
Nou nee, ze zijn allebei niet fictief. Abstract bedoel je misschien.
Tom,
Of “je” taal deugt is afhankelijk van wat je ermee wilt uitdrukken en of “je” taal daartoe toereikend is.
Het is ondoenlijk een uitputtende uitleg cq. interpretatie te geven (de mijne, dat heet!), hier in de reactievelden, waar volksstammen lijvige boeken geschreven hebben over de TLP. Laat me toch een poging wagen inzichtelijk te maken waarom ik denk dat je de plank misslaat door Wittgenstein te citeren in een artikel dat eigenlijk over ethiek gaat.
Ik heb de indruk uit je posting en latere reactie, dat je in de veronderstelling bent dat de taalfilosofie van Wittgenstein betrekking heeft op het gewone, dagelijks taalgebruik. Zover ik de TLP begrepen heb, wat volgens mij o.a. Hermans onderschrijft, is dat niet het geval. De TLP gaat over oordelen, dat wil zeggen, het is een soort boekhoudkundig systeem betrekking hebbend op proposities en conclusies. Hij zet zich af tegen de idee dat taal bijvoorbeeld iets zegt over de werkelijkheid. Taal zegt enkel iets over wat wij van de werkelijkheid meekrijgen, de proposities en stellingen die we aan de hand van beschrijvingen van de werkelijkheid produceren. Heel sterk en inzichtelijk wordt dit uitgedrukt in 6.36311 waar W. stelt: “Dat de zon morgen zal opgaan, is een hypothese; en dat wil zeggen: wij weten niet, of hij op zal gaan.”
Wittgenstein zet zich sterk af tegen Immanuel Kant, bijvoorbeeld, en diens Kritiek van de Zuivere Rede. Een lijvig boekwerk dat een moedige poging gedaan heeft de werkelijkheid te formaliseren en te komen tot waarheidsoordelen over de werkelijkheid om ons heen. Dat er een verborgen agenda (de kerk) op zijn schrijftafel lag is door Friedrich Nietzsche afdoende inzichtelijk gemaakt en W. sluit daar in de Tractatus bij aan door Nietzsche’s stelling te herhalen in 6.422, voorafgegaan door 6.421; “Het is duidelijk, dat de ethiek zich niet laat uitspreken. De ethiek is transcendentaal. (Ethiek en esthetica zijn één.)” en 6.422; “De eerste gedachte bij het opstellen van een ethische wet van de vorm ‘gij moet . . . ’ is: En wat dan, wanneer ik het niet doe?”.
Tot slot stelling 6.53; “De juiste methode van de filosofie zou eigenlijk deze zijn: Niets te zeggen, dan wat zich zeggen laat, dus zinnen van de natuurwetenschap – dus iets, dat met filosofie niets van doen heeft –, en dan steeds, wanneer een ander iets metafysische wilde zeggen, hem laten zien, dat hij zekere tekens in zijn zinnen geen beduiding heeft gegeven. Deze methode zou voor de andere onbevredigend zijn – hij zou niet het gevoel hebben, dat wij hem filosofie leerden – maar zij zou de enige strikt juiste zijn.”
Kortom: Metaphysica of transcedentie zijn niet het domein van de filosofie. En welbeschouwd is dat maar goed ook!
“Maar de kern van onze democratie is dat wij elkaar proberen te begrijpen door een vreedzame dialoog.”
Naast de overige kritiek, je stelt dat dit alsof het een algemene, fundamentele waarde is van onze democratie. Is dat zo? Is dit niet vooral je eigen wens (en, toegegeven, ook de mijne) over hoe democratie zou moeten zijn? Wordt dit onderschreven door Rutte, Wilders, Verhagen, en al die anderen in de Kamer en het kabinet?
Over het vreedzame heb ik namelijk mijn vraagtekens – zelfs de rechter gaf toe dat de uitspraken van Wilders niet altijd even jofel waren. Toegelaten misschien wel, maar vreedzaam? Nou nee.
Maar ook het dialoogdeel is ernstig ondergesneeuwd. Er wordt helemaal geen dialoog aangegaan. Goede argumenten worden met een ‘de minister ziet geen reden om het anders te doen’ terzijde geschoven. Geen poging tot begrijpen, geen poging tot doen begrijpen, gewoon een schouderophalend ‘het gebeurt zoals ik het zeg en de rest interesseert me niet’. (En niet slechts op 1 enkel vlak, ik wil best een lijstje voorbeelden maken als je dat nodig vindt, maar je hebt ze ongetwijfeld ook zelf gezien) en de kamerleden stemmen allemaal overal exact met hun fractie mee, en gaan ook de dialoog niet aan.
Het is verleidelijk je eigen wensen en idealen te projecteren op iets als democratie – maar er is geen enkele garantie dat anderen die delen.
TvD schrijft: “Het verschil tussen spreektaal en schrijftaal is ook bij de PVV klein: wie wil kan de verschillende verkiezingsprogramma’s nog eens naast elkaar leggen. Spreekt de PVV dan onzin uit? Wat mij betreft allerminst, maar mijn bezwaar is dat men zich door de keuze van onderwerpen en symbolen onttrekt aan normaal debat. De tax op het hoofddoekje, of het verbannen van het hoofddoekje uit het straatbeeld, het lijkt me dat er serieuzer problemen zijn.”
@TvD
Wie onttrekt zich hier nu aan een normaal debat? Alsof de hoofddoekbelasting een centrale plaats inneemt in het PVV-programma.
http://www.pvv.nl/images/stories/Webversie_VerkiezingsProgrammaPVV.pdf
Hoe dan ook is het PVV programma vele malen helderder en wervender geschreven dan alle andere verkiezingsprogramma’s bij elkaar. Het zal uw stijl niet zijn en de inhoud spreekt u niet aan maar dat doet niet af aan het feit dat het vol staat met zeer concrete problemen en oplossingen, deels not bene door u genoemt, die u alleen maar niet serieus neemt omdat u ze niet serieus WILT nemen.
En wie allerlei problemen heeft met het PVV programma zou het boek van Martin Bosma kunnen lezen. Veel gesmaad, met name door mensen die het niet gelezen hebben, of die zouden willen dat ze het niet gelezen hadden. Maar lees de recensie van Meindert Fennema (GL) en u snapt dat de tegenstanders van de PVV heel onverstandig doen de PVV als een verzameling tokkies te blijven voorstellen. Onderschatting keert zich nooit tegen degene die onderschat wordt.
Populisme vind ik zelf altijd een mooie verschijningsvorm van democratie.
Ach ja, taalspelletjes,
ome Ludwig kwam daar later in z’n leven nog even op terug,
het logische gezeur van TLP heeft praktisch gezien geen werkelijke waarde daar het juist niet gaat over menselijke dingen van alledag.
Z’n philosophische untersuchungen doen dan wel weer dit grote gebrek enigszins opheffen.