Klimaatcriminelen (2): overheden

Wie zijn de klimaatcriminelen? Een korte serie over overheden, bedrijven en individuen.

Overheden hebben mogelijkheden om CO2-uitstotende en andere klimaatbedreigende activiteiten te verminderen via wetten en beleid. Het aantal wetten en beleidsplannen rondom klimaat neemt wereldwijd toe. Tussen 2009 en 2015, het jaar van het Parijsakkoord, kwamen er jaarlijks 100 tot 143 wetten bij. Het betreft echter zelden strafrechtelijke maatregelen.

Nu wordt – zoals ik uitlegde in deel 1 van deze serie – binnen de groene criminologie criminaliteit niet op basis van de wet gedefinieerd maar op basis van schade. Een overheid die klimaatschadelijke activiteiten van bedrijven en burgers laat voortduren – of zelfs stimuleert – kan dan ook aangewezen worden als klimaatcrimineel.

De staat en organisatiecriminaliteit

Volgens socioloog Ronald Kramer, een bekende binnen de groene criminologie, moeten we de opwarming van de aarde en de daaruit volgende klimaatverandering zien als ‘state-corporate crime’ (pdf). Van state-corporate crime is sprake wanneer de schadelijke activiteiten vanwege de economische belangen van overheden en bedrijven grotendeels verweven zijn. Overheden zijn voor een groot deel afhankelijk van bedrijven die een grote economische rol hebben. Het staatsbeleid reflecteert daarom vaak de economische belangen van de machtigste corporaties (denk aan Shell, ING). Vanuit economische oogpunt zou het immers contraproductief zijn om de schade van economische activiteiten aan te merken als criminaliteit.

Kramer maakt onderscheid tussen staat-geïnitieerde en staat-gefaciliteerde organisatiecriminaliteit. Van de eerste vorm is sprake wanneer overheden bedrijven actief stimuleren om schade aan mens, milieu en planeet aan te richten. Een voorbeeld van staat-geïnitieerde organisatiecriminaliteit is dat de Nederlandse staat Tata Steel in de afgelopen tien jaar voor een miljard euro aan gratis uitstootrechten schonk terwijl het bedrijf niet minder CO2 is gaan uitstoten. De overheid moedigt Tata hiermee aan om klimaatcriminaliteit te plegen. Het goedkeuren van uitbreiding van Schiphol en andere luchthavens en het blijven aanboren van de Nederlandse gasvoorraden – in plaats van investeren in duurzame alternatieven – zouden we ook kunnen zien als staat-geïnitieerde criminaliteit.

Bij staat-gefaciliteerde organisatiecriminaliteit gaat het er vooral om dat de overheid niets doet om klimaatschadelijke activiteiten aan banden te leggen en soms zelfs actief pogingen tot beleid en actie ondermijnt. Een voorbeeld is dat de Nederlandse regering sinds 2010 de Milieuwet steeds minder is gaan handhaven zodat bedrijven (met lokale overheden) heel gemakkelijk vervuilende projecten kunnen doorzetten. Platform voor onderzoeksjournalistiek Investico deed onderzoek naar de inperking van de verplichting voor bedrijven en overheden om ‘milieueffectrapportages’ op te stellen voor grote en kleine projecten. Een milieueffectrapportage gaat niet alleen over milieu maar is ook een instrument om de effecten van projecten op klimaatverandering in beeld te krijgen. Projecten zoals een olieraffinaderij in Pernis kregen een vergunning zonder dat de effecten op milieu en natuur werden onderzocht.

Klimaatzaken

De verstrengeling van belangen speelt een duidelijke rol bij het uitblijven van actie: telkens wegen economische belangen – belangen die overheden en bedrijven delen – zwaarder dan mens, milieu en de planeet. De normen rondom de MER werden versoepeld om de economie ten tijde van de crisis een boost te geven, maar zijn daarna niet weer aangescherpt. Tata Steel en andere bedrijven dreigen dat ze in Nederland niet overleven als de regering een CO2-heffing zou invoeren.

Het wordt echter steeds duidelijker dat die belangenafweging ten nadele van burgers, natuur en planeet niet valt te rechtvaardigen. Overheden kunnen zich in juridische zin schuldig maken aan de schending van mensenrechten wanneer zij geen effectief klimaatbeleid voeren, zo blijkt uit de Nederlandse Klimaatzaak. Stichting Urgenda voert deze rechtszaak om de Nederlandse Staat te dwingen meer te doen om de uitstoot van broeikasgassen te verminderen. Volgens Urgenda schendt de overheid haar zorgplicht zoals vastgelegd in het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM) door burgers niet adequaat te beschermen tegen de gevolgen van klimaatverandering. De rechtbank en het hof gaven Urgenda gelijk; het is nu wachten op de uitspraak van de Hoge Raad.

Geïnspireerd door Urgenda zijn in andere landen vergelijkbare rechtszaken gestart tegen nationale en lokale overheden. De regering van Pakistan is bijvoorbeeld succesvol aangeklaagd door een boer op grond van fundamentele schending van mensenrechten. Momenteel lopen zaken op vergelijkbare gronden tegen de Amerikaanse en Australische overheid. In Columbia proberen burgers handhaving van bestaande wetgeving rondom ontbossing af te dwingen op grond van fundamentele burgerrechten.

Hoewel dit civiele rechtszaken zijn – burgers hebben immers geen bevoegdheden om strafrechtelijke zaken te starten – worden in groen-criminologische zin de activiteiten van overheden gecriminaliseerd door ze te beschuldigen van nalatigheid of mensenrechtenschending.

In het volgende deel ga ik verder in op bedrijven als klimaatcriminelen.

De volgende delen verschenen in deze serie:
Deel 1: Inleiding,
Deel 2: Overheden,
Deel 3: Bedrijven,
Deel 4: Individuen en conclusie