Hulspas weet het | Zinloze doden zijn een voetnoot

COLUMN - Het meest opmerkelijke aan de Spaanse Griep is dat deze dodelijke epidemie, die naar schatting vijftig miljoen slachtoffers maakte, zo volledig vergeten kon raken. Er is ongeveer een metertje serieuze literatuur over geschreven, maar dat haalt natuurlijk niet bij de kilometers die er geschreven zijn over de Eerste Wereldoorlog – vlak daarvoor, en maar zevenentwintig miljoen doden. Het een is een voetnoot geworden bij het ander – qua aantal slachtoffers zou het andersom moeten zijn. De Eerste Wereldoorlog als pijnlijke politieke vergissing in de jaren voordat de échte ramp zich voltrok.

Maar echt gek is deze vergeetachtigheid natuurlijk ook niet. Want de Spaanse Groep kende geen helden, gestorven voor het vaderland. Die vijftig miljoen stierven voor niks. Ze hadden geen idee waarom. En ook de wetenschap weet het eigenlijk niet.

De ziekte was zó dodelijk dat er jarenlang getwijfeld werd of het überhaupt wel een griep kon zijn geweest. Die vraag werd pas gesteld lang nadat de laatste slachtoffers begraven waren, zodat het harde bewijs dat het inderdáád om griep ging eigenlijk pas recent geleverd kon worden.

Maar waaróm deze griep zo gruwelijk tekeer ging, blijft een raadsel. Omdat de bevolking van Europa, na vier jaar oorlog, hongerig en verzwakt was? Lage weerstand, dus? Oké, maar waarom sloegen andere ziekten dan niet net zo hard toe? Een zeer gevaarlijke griepvariant? Dat weten we niet, maar dat kun je wel stellen. Alleen, ‘de’ griep was geen onbekende, en eerder opduikende varianten plegen vaak in ieder geval voor enige weerstand te zorgen. Die weerstand leek in 1918  totaal niet te bestaan. De aantallen doden waren wérkelijk grotesk.

Een volstrekt unieke nieuwe variant? We weten zo’n beetje hoe het griepvirus gemuteerd is in de loop der decennia en een echt bizarre variant is het niet geweest. (De misschien veel interessantere vraag waarom we al héél lang geen echte grieppandemieën meer zien, laat ik even rusten.) Wat we dus hebben, zijn vooral hypotheses en bezwerende gebaren door deskundigen die het ook niet weten. Of je stapt over op de theorie van wijlen Fred Hoyle dat griepvirussen uit de ruimte afkomstig kunnen zijn. Dan is het pas écht anything goes.

Dezelfde raadsels doen zich voor bij die eerdere enorme sterfte, in de jaren 440-600, door de pest. De beschrijvingen zijn werkelijk gruwelijk, de schattingen van het aantal slachtoffers lopen ver uiteen, maar er zijn deskundigen die zeggen dat deze epidemie de bevolking van het Byzantijnse Rijk (Oost-Romeinse) Rijk praktisch halveerde. Dat zou betekenen rond de vijftien miljoen doden. Volgens Kyle Harper (The Fate of Rome, 2017) is de pest misschien wel de voornaamste oorzaak voor de val van (die helft van) het Romeinse Rijk. Maar ook deze slachting heeft de geschiedenisboekjes niet gehaald. Omdat ze zinloos was. En onverklaarbaar.

Dat het om de pest ging, is wel duidelijk. (De ziekte heet builenpest wanneer de bacil via vlooienbeten in de huid komt, waarna, als eerste symptoom, de lymfeklieren opzwellen als builen.) De ziekte moet uit Azië afkomstig zijn geweest. Ze bereikte in 541 de Egyptische havenstad Pelousion, twee jaar later Constantinopel (waar men al spoedig over de lijken liep), en weer wat jaren later Brittannië.

Opnieuw is het onduidelijk waarom de ziekte ineens zo dodelijk toesloeg. Er zijn geen berichten over massale sterfte in China of India. Maar als de ziekte daar vandaan kwam, hadden daar toch ook slachtoffers moeten vallen. En als de ziekte (deze pest-variant) daar endemisch was, dan had ze al veel eerder, geleidelijker, in het westen kunnen binnendringen en toe kunnen slaan. Sterker, het is duidelijk dat Byzantijnse artsen de ziekte eerder hadden gezien, en beschreven, maar dat ze weinig voorkwam.

Ging het hier om een eerdere variant? Had die geen weerstand kunnen geven onder de bevolking? Waarom ineens die massale sterfte? De stedelijke bevolking was arm, en leefde onder smerige omstandigheden. Dat heeft ongetwijfeld bijgedragen aan de verspreiding. Maar als het om een verzwakte weerstand gaat – er waren ziekten genoeg die daar gebruik van konden maken. Waarom nu, deze pest? Een dodelijke variant? Nogmaals, uit Azië geen alarm. Het is een raadsel. Een zinloze slachting. En dus meestal niet meer dan een voetnoot bij de opkomst van de islam – wie weet had het anders moeten zijn. Maar zinloze doden tellen niet.