Recensie Zomergasten 2017 | Eberhard van der Laan

RECENSIE - Over kanker wilde ‘ie het duidelijk niet hebben. Ja, heel even, om de olifant maar zo snel mogelijk de kamer uit te werken. Het was een formaliteit: we hebben besloten elkaar te tutoyeren, we voeren dit gesprek niet live omdat de vermoeidheid je anders parten zou spelen. Van der Laan wilde een mooie avond neerzetten, presteren, had ik het idee. En vooral geen melodrama.

Toch liet het vooruitzicht van een voortijdige dood zich natuurlijk niet helemaal wegdrukken. Aan het eind van de avond hadden beide gesprekspartners wel degelijk grote moeite hun tranen te bedwingen. Bij een fragment over de plotselinge verbroedering die het lot van de in de knop gebroken Ajacied Abdelhak Nouri opriep, kreeg Van der Laan het te kwaad. ‘Waarom roept dit nou zo’n emotie bij je op?’, wilde Janine Abbring weten.

‘.. en je eigen situatie niet!’, dacht ik erachteraan. ‘Jezus man, je gaat vermoedelijk op overzienbare termijn dood; da’s niet niks!’

Toen Janine even later over Eberhards ‘erfenis’ begon, was het mij wel duidelijk: de nakende dood laat zich niet onder tafel moffelen, ook al wil je ’t er niet expliciet over hebben. Want nu schoten beide gesprekspartners vol. Maar het k-woord viel niet. Slechts dat Abbring met de rest van Amsterdam hoopte dat Van der Laan nog lang haar burgemeester mocht blijven.

De ambiguïteit leverde fraaie televisie op; ook zonder vooraf strategisch geplaatste zakdoeken op tafel.

Vertellen in kringen

Het was typerend voor de avond: Van der Laan vertelt in concentrische kringen, die langzaam tot hun kern komen. ’t Is een boeiend verteller, daar niet van, maar nu en dan vroeg ik me wel af waar hij toch heen wilde. Ik ben dan ook een Jantje ongeduld. Abbring kreeg op zeker moment ook de kriebels, en probeerde hier en daar alvast voor te sorteren. Dat werd haar door de gedecideerde Van der Laan al snel afgeleerd.

Gelukkig pikte ze de hints snel op. ’t Is een prima interviewer, dat moet gezegd; een van de betere van de afgelopen jaren.

De fragmenten leken eveneens van de hak op de tak te springen.

Van de democratische revolutie in Portugal, Spanje en Griekenland en de bescheiden rol die Max van der Stoel daarin had gespeeld schakelden we over naar de moord op een Amsterdamse juwelier als opzet voor Van der Laans aanpak van de Amsterdamse onderwereld; om daarna even stil te staan bij de paradox van de Februaristaking, en ons vervolgens te vergapen hoe de prima donna van het nationaal ballet het moederschap combineert met keihard werken.  Zelfs het bijna obligate Monthy Python kwam voorbij; gewoonweg de beste vond Eberhard.

Dat wil niet zeggen dat er geen rode draden in de avond vielen te ontdekken.

De oorlog

De eerste was de Tweede Wereldoorlog, die via z’n ouders nauw verbonden was met Van der Laans biografie. Hij had er ook een studie van gemaakt.

Zijn ouders – van wie hij vermoedelijk z’n niet aflatende verantwoordelijkheidsgevoel en bescheidenheid had geërfd – hadden in het verzet gezeten. Dat was nou eenmaal zo in Rijnsburg, waar z’n vader dorpsarts was; de predikant daar was toevallig de broer van twee verzetsfiguren, en dokter en dominee schakelden heel het dorp in om Joden te herbergen. Niemand durfde tegen hen ingaan.

Verklikken deed men niet, en wie daartoe wel aanstonds maakte werd door pappa en de predikant bedreigd. ‘Als er wat met dat kind gebeurt, als ze haar komen halen, maken we je dood.’

Naar aanleiding van een fragment uit Mississipi Burning waarin Gene Hackmans personage de Ku Klux Klan klein krijgt met buitengerechtelijke methoden, constateerde Van der Laan dat je in uitzonderlijke situaties niet anders kan dan vuile handen maken. Zelfs als burgemeester moest ‘ie die optie met burgers wel aanstippen, al was het maar om duidelijk te maken waarom men daar toch maar liever niet voor koos.

De invloed van de omstandigheden

Hoe dan ook: hij had van z’n ouders meegekregen dat het meer geluk dan moed en heldendom was, dat bepaalde wie er ‘in het verzet’ had gezeten. Zoals het ook vooral de omstandigheden waren die bepaalden dat er in Nederland zoveel Joden waren weggevoerd: dat kwam vooral omdat de Duitsers de Nederlanders  (die zij als Germaans broedervolk zagen) wilden nazificeren; mede daardoor had men vooral oorlogsgeneraals naar Frankrijk en België gezonden, terwijl Nederland werd bestierd door SS’ers en gestapofiguren, die vooral gebrand waren op etnische zuivering.

Van der Laan wees op onderzoek van Bart van der Boom, waaruit zou blijken dat Nederlanders helemaal niet de nare Jodenverklikkers en laffe wezels waren die er soms in de na-oorlogse verbeelding van waren gemaakt. Dagboeken uit die tijd getuigden dat Nederlanders weliswaar gematigd antisemitisch waren (al vond ook dat maatschappelijke afkeuring), maar dat de maatregelen van de nazi’s op grote weerstand stuitten.

Het maakte de advocaat in Van der Laan los, zei ‘ie. Zijn moeder had ooit een boek over de oorlog geschreven om de geschiedenis recht te zetten (Abbring citeerde er nog uit); en hij had ooit het plan voorgenomen om iets soortgelijks te doen. Dan maar zo.

Polariserende politiek

De tweede rode draad van de avond was Amsterdam. Of het nu over de Amsterdamse wethouder en stadsvernieuwer Jan Schaefer ging, over de Jodenvervolging, over Amsterdam als cultuurstad of de uitdagingen waar Amsterdam, de Randstad en een aantal krimpregio’s voor stonden en Van der Laans visie daarop, het kwam toch steeds weer terug op Amsterdam en Van der Laans relatie met de stad. Hij noemde zichzelf dan ook een chauvinistische burgemeester.

Daar was geen woord van gelogen: zelfs als het over het haantjesgedrag in de Tweede Kamer ging, over politici die elkaar vliegen proberen af te vangen in plaats van de problemen gezamenlijk in kaart te brengen en aan te pakken, haalde Van der Laan zijn wijsheid weg bij zijn ervaring van hoe ‘ze’ de dingen in Amsterdam doen, en wat burgers hem daarin te kennen geven.

Die waren spuugzat van dat Haagse gedoe, meende Van der Laan. Die willen gewoon gezamenlijk dingen oplossen. Een beetje inconsequent gedacht wel, want even daarvoor had ‘ie nog droogjes geconstateerd dat puntjes scoren en tackelen politici in de kijker speelden en beloond werden. Kennelijk wil de burger dat dus toch ook weer wel, kereltje Pechtold en gepikeerde Geertje die elkaar in de haren vliegen.

Politieke opponenten van Wilders zouden er beter aan doen om de schouder om Wilders heen te leggen. Die foeterde op het kabinet dat dit bij een komende aanslag in Nederland ‘bloed aan de handen’ zou hebben. We hadden net een fragment over de aanslag op Charlie Hebdo achter de kiezen; hetgeen Van der Laan meteen verbond aan de moeilijke taak van ‘zijn’ politiemensen en de vraag of die niet meer nodig hadden dan een pistool.

Volgens Van der Laan moest je op zo’n moment in plaats van Wilders in de hoek te zetten als haatzaaier, hem inkapselen door te zeggen: ‘Ik begrijp precies hoe je je voelt. Ik heb dat ook.’ En daarna kom je dan met je eigen, praktische oplossingen.

Een Amsterdamse verbinder

Van der Laan zoekt onmiskenbaar steeds de verbinding. Een ander ook wat gunnen, zou zijn motto kunnen zijn, en samen oplossingen zoeken. Daarom slaat hij ook tal van bedrijven af, die zich in Amsterdam willen komen vestigen. Dat hoort bij ‘een verantwoordelijke stad’ zijn, vind ‘ie. Je moet als prime real estate de rest van Nederland niet kannibaliseren; hij stuurde die bedrijven dan naar Delfshaven.

Tegen NRC had ‘ie gezegd: als je zo nodig moet verhuizen, waarom ga je niet naar Den Haag? Ook had ‘ie stedenbanden opgezet met Nederlandse steden in krimpregio’s. Die kregen van Amsterdamse ambtenaren bijles in citymarketing en het binnenhalen van Europese subsidies.

Abbrink vroeg hem of ‘ie daarmee wel voldoende sier maakte. Van der Laan had namelijk van de voormalig banketbakker Jan Schaefer geleerd dat je beleid ook ‘in de etalage’ moet zetten om draagvlak bij burgers te creëren, zei ‘ie (o, en daarnaast moet je je aandacht niet verspreiden, maar de twee of drie meest springende kwesties echt goed aanpakken).

De presentatrice vond dat ‘ie dat dat stedenbandbeleid dan ook wel wat meer in de etalage mocht zetten. Volgens mij was dit precies waar de burgemeester Zomergasten voor aan het gebruiken was. Laat het maar aan Eberhard over om z’n pluimen te strijken zonder eerzuchtig over te komen. Is ‘ie ook niet, hij is gewoon fier op wat ‘ie samen met z’n team heeft bereikt. Het gaat niet om hem, het gaat om het resultaat.

Daarbij toonde Van der Laan duidelijk visie: zie Amsterdam, Utrecht, Rotterdam en Den Haag nou als één stad, en maak van de Randstad echt een wereldstad met een goede verbinding qua openbaar vervoer, verschillende kernen en een groen hart.

Hij stuurde toeristen al wel eens naar Den Haag. Geef die mensen een duo-kaartje voor het Rijksmuseum én het Mauritshuis, en dan gratis openbaar vervoer, doceerde hij. Dan zijn wij die toeristen ook eventjes kwijt. Amsterdam zit volgens Van der Laan in een luxepositie, stelde hij expliciet.

Erfenis

Dat was niet altijd zo geweest, memoreerde de burgemeester, wijzend op het fragment van Schaefer waarin deze een krakkemikkig, beschimmeld huis waar de kelder en regelmatig ook de eerste verdieping blank stond.

Ik moest denken aan de critici op twitter die Van der Laan verweten Amsterdam ‘gecommodificeerd’ te hebben: sociale woningbouw in de oude stad verdwijnt, dure panden komen terug en toeristen betrekken in AirBnB-stulpjes. Amsterdam als pretpark voor toeristen en welgestelden.

‘Willen we dat? Willen de Amsterdammers dat?’ Dat was volgens Van der Laan de vraag waar men de komende jaren samen over na moest denken. ‘Wat voor stad willen we zijn?’

Zo toonde zich Van der Laan deze avond een no-nonsense verbinder, die zichzelf nooit belangrijker acht dan de ander, of zijn taak. Ik zou het Amsterdam gunnen als ze nog een tijdje gebruik van ‘m mogen maken als burgemeester. Volgens mij hebben ze wel een goeie aan ‘m.

De avond eindigde ondanks de tranen op een vrolijke noot met ‘Rebellion’ van Arcade Fire; Van der Laans favoriete band