Kleur en taal: rood, groen, stop- en verkeerslicht

Beeldtaal is de overdracht van gedachten waarbij het geschreven woord – geheel of gedeeltelijk – vervangen is door beeld. In de maanden augustus en september publiceert Willem Visser (beeldend kunstenaar, psycholoog en tekstschrijver) op zaterdagochtend artikelen over beeldtaal aan de hand van voorbeelden uit kunst, psychologie en alledaagse waarneming.

Taal roept wel beelden op, maar beelden zelf geen taal. Het woord ‘rood’ leidt tot allerlei associaties. Denk maar aan liefde, hartstocht, bloed, rozen, Ferrari en wat al niet meer. Maar als we iets roods zien, gebeurt niet het omgekeerde: voor ons (geestes)oog verschijnen niet automatisch de letters R-O-O-D.

Psychologen van de Universiteit Leuven doen al enkele jaren onderzoek naar ‘semantische associatieve netwerken’ onder de noemer ‘Dutch Word Associations’.
Semantiek is de wetenschap van de bouwstenen van natuurlijke talen.

Tijdens dit onderzoek krijgen respondenten een woord (het kernwoord) voorgelegd met de vraag drie woorden te geven die ze bij dat woord als associaties krijgen. Al die woorden vormen een netwerk rond dat kernwoord. Bepaalde woorden worden dan natuurlijk vaker genoemd als andere. Dat zegt iets over de kracht van de associatie.

Rood

Om op ‘rood’ voort te borduren: in het Leuvense onderzoek gaven van de 262 respondenten die ‘rood’ als kernwoord kregen 40 ‘bloed’, 26 ‘liefde’, 21 ‘kleur’ en 18 ‘hart’ als associatie. Daarna volgden ‘groen’, ‘blauw’, ‘geel’ (kleur zoekt blijkbaar kleur), ‘tomaat’, ‘vuur’ en ‘warm’.

Dit kunnen we als volgt visualiseren:

woordassociaties bij ‘rood’

De onderzoekers uit Leuven hebben ook gekeken naar de woorden waarbij ‘rood’ zelf als geassocieerd begrip genoemd werd bij een gegeven kernwoord. Dat bleken onder andere ‘stoplicht’ en ‘verkeerslicht’ te zijn. Verder kwamen veel groente en fruit ter tafel (tomaat, paprika, kers, aardbei etc.). Gezond en lekker…

Associaties bij verkeers- en stoplichten

Verkeers- en stoplichten zijn interessante woorden om de associaties met kleuren te bekijken. Als we ze gebruiken bedoelen we meestal hetzelfde. Maar kijken we naar de associaties die deze woorden oproepen, dan zien we opmerkelijke verschillen.

Eerst voor het juiste begrip: volgens het Genootschap Onze Taal is

strikt genomen alleen een verkeerslicht dat op rood staat een stoplicht; bij groen moeten de weggebruikers immers niet stoppen, maar juist doorrijden. Het officiële Reglement verkeersregels en verkeerstekens heeft het over verkeerslicht.

Bij ‘verkeerslicht’ noemen respondenten de volgende associaties:

• Rood (83)
• Groen (57)
• Oranje (33)
• Stoppen (31)
• Kruispunt (15)
• Wachten (6)

Bij ‘stoplicht’ zijn dit:

• Rood (85)
• Groen (23)
• Stoppen (21)
• Auto (16)
• Oranje (14)
• Wachten (14)

Ik geef toe, het is geen ‘rocket science’ die ik nu bedrijf, maar een paar dingen vallen op.

• Zo zien we bij zowel verkeers- als stoplicht ’stoppen’ en ‘wachten’, maar nergens ‘doorrijden.’
• Ook opvallend: wel ‘auto’, maar geen ‘fiets’ of ‘voetganger.’
• Omgekeerd zien we zowel ‘verkeerslicht’ als ‘stoplicht’ (zij het beide met een lage score) wanneer ‘voetganger’ als kernwoord is gegeven.
• Maar als ‘fietser’ of ‘fiets’ kernwoord is, dan komt er merkwaardig genoeg geen stop- of verkeerslicht aan te pas.

Wat zegt dit over ons verkeersbeeld?
Stop- en verkeerslichten roepen vooral negatieve associaties op, terwijl die toch ook een groot deel van de tijd zorgen voor doorstroming en verkeersveiligheid. Bovendien wordt ons verkeersbeeld vooral bepaald door de auto.

Daarbij nog iets anders: ‘rood’ is in beide gevallen de dominante kleur. Eigenlijk is er geen verschil. Maar veranderen we het woord ‘verkeerslicht’ in ‘stoplicht’, dan is dat al genoeg om de associatie met ‘groen’ met meer dan de helft af te laten nemen.

Woorden roepen dus niet alleen associaties op, maar kleine verschillen in de kernwoorden kunnen die associaties op hun beurt ook weer beïnvloeden.

Dit kunnen we natuurlijk ook weer visualiseren:

woordassociaties bij ‘verkeerslicht’

woordassociaties bij ‘stoplicht’

Wederkerigheid?

Overigens werkt de associatie stoplicht-rood en verkeerslicht-rood maar naar één kant. Als respondenten het woord ‘rood’ voorgelegd krijgen, geven slechts twee ‘verkeerslicht’ als associatie. Ook ‘groen’ leidt slechts tweemaal tot ‘verkeerslicht’, maar ‘oranje’ opmerkelijk genoeg juist zeven keer.
Gegeven de bovenstaande nadruk op ‘auto’, zou je ook verwachten dat dit woord ‘verkeerslicht’ of ‘stoplicht’ automatisch oproept. Maar dat blijkt dan weer niet zo te zijn: nul keer!
‘Auto’ roept wel ‘rijden’ (60x), file (22x), verkeer (20x) en vervoer (19x) op.
Als er merken genoemd worden, dan zijn dat BMW (3x), Ferrari, Porsche en Audi (2x); bepaald geen modale, sullige gezinsauto’s, maar typisch de auto’s die de bovenmodale ‘sportieve’ rijder bedienen; eigenlijk typische auto-auto’s.

Wie overigens mee wil doen aan het Leuvense onderzoek kan nog steeds hier terecht.