Translatio Imperii – Op zoek naar een verklaring voor het Perzische succes

COLUMN - Toen ik op de middelbare school over de Grieks-Perzische Oorlogen leerde, werd dit conflict belicht vanuit het traditionele Griekse perspectief. De voorgeschiedenis en politieke structuur van de Griekse stadstaten kwamen uitgebreid aan bod, maar over de Perzen leerden we nagenoeg niets. Veel meer dan dat ze een enorm rijk hadden dat geregeerd werd door een absoluut vorst wisten we niet. Toch was ik gefascineerd door het Perzische Rijk. De politieke structuur van de Griekse stadstaten was inderdaad interessant, maar hoe hielden de Perzen zo’n enorm rijk bij elkaar? Hoe was dit rijk tot stand gekomen? Waarom werd het rijk (schijnbaar) niet geteisterd door interne conflicten, zoals bij de Griekse stadstaten wel het geval was? Deze vragen hielden mij bezig en vormden aanleiding voor mij om Oudheidkunde te gaan studeren.

Op zoek naar een Perzisch perspectief

Voordat ik aan mijn studie begon, zocht ik al naar informatie over de totstandkoming van het Perzische Rijk. De geschiedenisboeken die ik tot mijn beschikking had riepen echter alleen nog maar meer vragen op. Zo bleek dat het enorme Perzische Rijk slechts in enkele decennia tot stand was gekomen, terwijl de Perzen van oorsprong simpele nomaden waren. Het merendeel van de Perzische veroveringen stond bovendien op naam van één koning: Cyrus de Grote. Over Cyrus de Grote was op het internet ‘gelukkig’ genoeg informatie te vinden. Deze koning bleek niet alleen een groot veroveraar te zijn, maar ook een mensenrechtenactivist die in de gebieden die hij veroverde godsdienstvrijheid invoerde en de slavernij afschafte. De economieën van Griekse stadstaten als Athene en Sparta, daarentegen, waren voor grotendeels op slavernij gebaseerd. Enkel de vrije mannen hadden daar rechten.

Scepsis

Het Perzische perspectief, dat op veel Iraanse nationalistische websites terug te vinden is, sprak mij aanvankelijk wel aan. Vooral de manier waarop deze websites het traditionele Griekse perspectief op zijn kop zetten en het opnamen voor de underdog kon ik waarderen. Natuurlijk voelde ik wel dat er een politieke boodschap achter zat, maar dacht me wel in die boodschap te kunnen vinden. Toch had ik ook mijn twijfels over de overdreven claims op deze websites. Was het succes van het Perzische Rijk werkelijk geheel te verklaren door de leiderschapscapaciteiten van één man? Was het wel correct om het moderne begrip ‘mensenrechtenactivist’ aan Cyrus toe te schrijven? En als de Perzische overheersing zo goedaardig was, waarom verzetten de Grieken zich er dan zo fel tegen? Waarom moesten de Perzen überhaupt met geweld de hele wereld aan hun gezag onderwerpen?

Het Perzische perspectief ontkracht

Toen ik aan mijn studie Oudheidkunde begon, leerde ik al snel dat het nationalistische Perzische perspectief rammelde aan alle kanten. De Perzen schaften de slavernij af? Geen enkel bewijs voor! De Perzen voerden godsdienstvrijheid in? Die was er al! De Perzen waren mild tegenover overwonnen volken? Inderdaad, zolang ze hen maar gehoorzaamden! Veel van deze claims bleken te zijn gebaseerd op een nogal vrije interpretatie van de Cyrus Cylinder. Dit document werd opgesteld in opdracht van Cyrus de Grote en diende om de verovering van Babylon te rechtvaardigen. De beloftes die Cyrus in dit document doet zijn geheel in lijn met de beloftes die Assyrische en Babylonische vorsten al eeuwenlang aan hun bevolking deden en zijn daarom geenszins revolutionair te noemen. Integendeel, ze bevestigen dat Cyrus de Grote zichzelf plaatste in een eeuwenoude Mesopotamische traditie.

De Mesopotamische wortels van het Perzische Rijk

Tijdens mijn studie werd ik mij ervan bewust dat Persepolis niet in een dag werd gebouwd. De opkomst van het Perzische Rijk kan niet los worden gezien van honderden, nee, duizenden jaren geschiedenis. Het Perzische Rijk bouwde immers voort op het Babylonische Rijk, dat weer voort bouwde op het Assyrische Rijk. Al deze rijken waren gebaseerd op dezelfde infrastructuur, dezelfde ideologie en dezelfde ‘imperiale traditie’, die zich in de loop der eeuwen verfijnde en zo steeds efficiënter werd. In feite is er sprake van één imperium, dat af en toe van dynastie wisselde. Het Perzische Rijk was het meest recente voorbeeld in deze reeks, al is het feit dat de Perzen van buiten Mesopotamië kwamen en zoveel gebieden aan het imperium hebben toegevoegd wel opmerkelijk te noemen.

Translatio Imperii

Het feit dat het Perzische Rijk voort bouwde op eerdere wereldrijken werd ook al erkend door de Grieken (Herodotus, Ctesias) en de Judeeërs (Daniël). Uit deze bronnen komt het middeleeuwse concept van translatio imperii (overdracht van oppergezag) voort. Op basis van dit concept werd het Heilig Roomse Rijk – als erfgenaam van de Romeinen, Grieken, Perzen, Meden, Babyloniërs en Assyriërs – gepresenteerd als het enige door God aanvaarde koningschap. Het concept van translatio imperii is uiteindelijk te herleiden tot de Soemerische Koningslijst, waarin wordt gesteld dat het koningschap uit de hemel is nedergedaald en sindsdien telkens bij één koning of stad verblijft. Translatio imperii is echter niet alleen een theoretisch concept, maar heeft ook praktische implicaties. Zo namen de Perzen niet alleen de macht over van de Babyloniërs, maar ook de infrastructuur en de ideologie van het rijk.

Mijn boek

Om de totstandkoming van het Perzische Rijk daadwerkelijk te begrijpen, dient de ‘imperiale structuur’ van het rijk te worden getraceerd tot haar bron. Naar eigen inzichten ligt de oorsprong van de infrastructuur van het Perzische Rijk in het Nieuw-Assyrische Rijk (911-609 v. Chr.), al is de ideologie waarop dit rijk gestoeld was te herleiden tot de Soemeriërs. In mijn nieuwe boek, dat Translatio Imperii als werktitel heeft, schrijf ik een voorgeschiedenis van het Perzische Rijk waarin ik gelijk de geschiedenis van het Assyrische en het Babylonische Rijk meeneem. Door eerst deze wereldrijken te bespreken, worden de grootschalige veroveringen van de Perzen en hun succes als buitenstaanders in hun context geplaatst.

Voortgang

Op dit moment heb ik nog niets op papier staan, behalve een voorlopige opzet voor de hoofdstukken. Deze opzet is echter nog aan verandering onderhevig. Mijn doel is namelijk niet om enkel een chronologische opsomming van de gebeurtenissen te geven, maar vooral om deze gebeurtenissen te interpreteren en hiermee het succes van het Perzische Rijk te verklaren. De structuur dient daarom niet alleen chronologisch te zijn, maar ook thematisch. Hoe ontwikkelden bijvoorbeeld de infrastructuur, de ideologie en tenslotte de militaire expansie zich in de loop der eeuwen? Wat ging er goed en wat ging er mis? Wat bewoog mensen ertoe het oppergezag van een koning te erkennen en wat bewoog hen om hiertegen in opstand te komen? De komende weken zal ik regelmatig mijn voortgang met jullie delen.