Recensie | Atheïsme als basis voor de moraal

RECENSIE - Onlangs besprak ik een boek van de Dalai Lama, waarin hij een moraal predikt die losstaat van godsgeloof. Ik vond dat een buitengewoon sympathiek boek. Ik ben er niet van overtuigd dat moraal zonder religie verwordt tot barbarij. Recentelijk las ik echter een ander boek, het nieuwe boek Atheïsme als basis voor de moraal van de Vlaamse filosoof en voorman van het Vlaamse “vrijdenken” Dirk Verhofstadt (ja, inderdaad, de broer van). Het boek van Verhofstadt is totaal iets anders dan het atheïstische betoog van de Dalai Lama.

Ik ben niet tegen atheïsme. Ik ben wél allergisch voor een houding die “zeker weten” uitstraalt. En die allergie geldt zowel jegens gelovigen die het zeker weten, als jegens atheïsten die het zeker weten.

Helaas moet ik steeds vaker constateren dat veel atheïsten niet uitblinken in epistemologische bescheidenheid. Het boek van Verhofstadt vormt hierop geen uitzondering – integendeel.

Ik accepteer het risico dat onderstaande bespreking met een verzameling ad hominems wordt afgeserveerd, maar kan toch niet anders dan concluderen dat dit boek behoort tot het droeve dieptepunt van wat Nederlandstalige uitgeverijen op het gebied van atheïstische manifesten in het afgelopen jaar hebben geproduceerd.

Moraalfilosoof

De universiteit van Gent ontpopt zich de laatste jaren steeds meer als een instituut dat de atheïstische ideologie met verve weet uit te dragen. Ook Dirk Verhofstadt doceert aan de Gentse universiteit. Volgens de achterflap is hij doctor in de moraalwetenschap en professor media en ethiek. Een hoogopgeleid iemand dus, een expert op het gebied van moraal en ethiek, iemand waarvan je een degelijk werk over ethiek en moraal mag verwachten, goed beargumenteerd en vol van nieuwe inzichten die discussies verder brengen.

Dirk Verhofstadt is van mening dat ‘ethische regels gebaseerd op vermeende heilige teksten’ niet tot ‘vrede, verstandhouding en wederzijds respect’ hebben geleid, maar tot ‘een spoor van geweld en moord in naam van God’ (271). Dit is de toonsoort waarin het boek is geschreven: een gespleten, zwart-wit wereldbeeld waarin religie staat voor alles wat slecht is en waarin de verlichte rede als lichte in de duistere nacht der onwetendheid straalt.

Whiggish

Religie roept op tot geweld, tot moord, het legitimeert foltering en is zelfs schuldig aan Auschwitz. Dat zijn claims waar het boek vol mee staat. Verhofstadt schroomt daarbij niet om Whiggishe interpretaties van de geschiedenis te hanteren, zoals wanneer hij – schoorvoetend – moet toegeven dat ook seculiere bewegingen tot geweld kunnen aanzetten, zoals communisme en nazisme. Echter, zowel communisme als nazisme waren volgens Verhofstadt geen echte atheïstische bewegingen, maar ‘seculiere religies waarbij de verering van de dictator op een quasi-religieuze manier gebeurde’ (74). Communisme en nazisme worden via handige retorische trucjes gereduceerd tot quasi-religieuze bewegingen, tot verkapte vormen van religie dus. Atheïsme zou zich nooit tot communisme en nazisme kunnen ontwikkelen, want:

Kenmerkend voor het atheïsme is net haar ongeloof in onfeilbaarheid. In die zin waren de volgelingen van Hitler en Stalin “gelovigen”, net zoals de hedendaagse volgelingen van ayatollahs en andere geestelijke leiders. Zowel Stalin als Hitler werden vereerd en beschouwd als “verlossers” en ook hun naaste makkers die stierven in de strijd werden, net als de eerste christenen en moslimzelfmoordenaars, beschouwd als martelaren voor de goede zaak. (75)

Ook de religieuze moraal ontkomt niet aan Whiggisme, zoals wanneer Verhofstadt betoogt dat de religieuze moraal haar oorsprong helemaal niet heeft in religie, maar dat bijvoorbeeld de nadruk op ‘geloof, hoop en liefde’ al veel ouder is, en dus eigenlijk atheïstisch van aard is. Dat daarbij klaarblijkelijk wordt verondersteld dat religie dus ten diepste wel degelijk een hoogstaande moraal heeft, ontgaat Verhofstadt blijkbaar.

Tien Seculiere Geboden

Hoe dan ook, dit boek wil betogen dat een seculier-humanistische visie gebaseerd op de rede en empathie, met door Verhofstadt zelf geformuleerde “Tien Seculiere Geboden”, zal leiden tot een hoogstaandere morele visie:

1. Bovenal bemin de mens.
2. Elk mens is een doel op zich en geen middel.
3. Handel op de manier dat je zou willen dat iedereen zo zou handelen voor zover die handeling ten goede komt aan de mensheid.
4. Wees nieuwsgierig, doe kennis op en onderwerp elk standpunt, elke visie en elke hypothese aan de hardste kritiek, ook je eigen standpunten.
5. Elk mens heeft recht op zelfbeschikking voor zover hij geen schade toebrengt aan anderen.
6. Gij zult niemand doden tenzij uit zelfbescherming.
7. Gij zult uw medemensen in nood helpen en goed doen voor anderen zonder daarvoor iets in de plaats te verwachten.
8. Gij zult andere levende wezens niet doen lijden.
9. Gij zult zorg dragen voor de natuur en een leefbare wereld nalaten aan komende generaties.
10. Wees niet neutraal of onverschillig bij conflicten, maar verdedig de zwakken en onderdrukten.

Toch is het allemaal niet heel helder en consistent. Het boek wiebelt behoorlijk, want aan de ene kant stelt Verhofstadt dat empathie en het verzet tegen onvrijwillige pijn de basis voor de moraal zijn (‘Op die manier komen we tot een seculiere basis van de moraal,’ 121), maar een pagina verder wordt dat weer ontkend (‘Daarmee wil ik niet zeggen dat het verzet en het vermijden van pijn het fundament van de moraal is…,’ 122). Sterker nog, aan het einde van het boek wordt het wel heel bont gemaakt: ‘Dit alles betekent niet dat er zoiets zou bestaan als een atheïstische moraal’ (269). Waar was het hele boek dan voor nodig?

(Die inconsistentie komt overigens vaker voor, bijvoorbeeld wanneer Verhofstadt stelt dat ‘Iemand martelen wordt door godsdiensten nog steeds beschouwd als normaal voor mensen die ingaan tegen de wil van God’ (29), terwijl hij een paar regels later stelt: ‘Sinds de Verlichting worden dergelijke martelmethodes afgedaan als barbaars en middeleeuws’ (30). Wat is het nu, nog steeds of niet meer?)

Maar een nog groter bezwaar is dat Verhofstadt eigenlijk geen weerwoord kan bieden aan de vraag: waarom zou ik die tien geboden moeten accepteren? De acceptatie van de Tien Seculiere Geboden van Verhofstadt veronderstelt namelijk al een morele basis, en het lijkt het doel van het boek om juist te betogen dat de Tien Seculiere Geboden de basis voor de moraal zijn. Het is daardoor onduidelijk wat voor exercitie Verhofstadt nu eigenlijk aan het uitvoeren is.

Bekende atheïstische paden

De rest van het boek bewandelt de reeds zo bekende atheïstische paden: in het eerste hoofdstuk wordt de herleving van religie beschreven, in volgende hoofdstukken komen de leegheid van godsbewijzen aan de orde en het falen van iedere religieuze ethiek. Ofschoon leesbaar geschreven, is de toon van het hele boek rancuneus, en dat maakt het toch taai om te lezen. Nuance is ver te zoeken, historische accuraatheid eveneens. Argumenteren doet Verhofstadt – een moraalfilosoof nota bene – niet of nauwelijks. Er wordt heel veel gesteld. Argumenten worden bij Verhofstadt ingeruild voor retoriek, drogredenen, inconsistente paragrafen, en anekdotisch-geïllustreerde emotionele betogen die vooral op het gevoel moeten werken, maar geen argumenten zijn. Ook ergerlijk is de verering voor met name Etienne Vermeersch en Paul Cliteur. Ook andere atheïstische auteurs als Floris van den Berg en Anne Provoost worden volledig onkritisch onthaald, terwijl gelovige auteurs met persoonlijke aanvallen en een koffer vol drogredenen worden afgeserveerd (lees bijvoorbeeld de volledig irrationele tirade tegen Alister McGrath, p. 72-76, dat mooi oefenmateriaal biedt voor studenten argumentatieleer en logica).

En dat alles eindigt in een lichtelijk militante oproept tot een ‘strijdbaar atheïsme’ dat zich radicaal moet verzetten tegen alle religiositeit. Want hij herhaalt het regelmatig, zij het soms in ietwat bedekte termen: gelovigen zijn eigenlijk ongewenst in een open samenleving, omdat religies ‘een rem betekenen op de persoonlijke ontwikkeling, zorgen voor onbehagen en de oorzaak zijn van allerlei kleine en grote conflicten die het harmonieus samenleven hinderen’ (17).

Nee, tot geweld wordt niet opgeroepen. Maar wel wordt duidelijk uit het hele betoog dat de houding van mens-, dier- en natuurlievendheid die in Verhofstadts “Tien Seculiere Geboden” worden gepredikt blijkbaar niet gelden jegens gelovigen:

Antisemitisme, moslimhaat, christianofobie zijn uitvloeisels van religies, niet van de rede. (…) De ethiek en de politiek moeten dus bevrijd worden van religieuze dogma’s. We mogen religies niet langer aanvaarden als basis van de moraal. Ze zijn onverdraagzaam tegenover andersdenkenden en te veel gericht op macht en dus onderdrukking. Ze zijn gericht tegen het kosmopolitisme en het individualisme. Ze staan haaks op het recht op zelfbeschikking. De geschiedenis leert ons dat waar men regeert in naam van God de mens ten ondergaat. Daarom moeten we religies als basis voor de moraal vervangen door het atheïsme. (273-274)

Dat er af en toe een zinnetje opduikt als ‘Een strijdbaar atheïsme betekent geen beeldenstorm. Het staat iedereen vrij te geloven wat hij of zij wil’ (269) doet niets af aan de vurigheid van Verhofstadts betoog tegen religie. Want tegenover ieder dergelijk vergoelijkend zinnetje staat dan wel weer een uitspraken als:

Dat de holocaust kon plaatsvinden in het centrum van de christelijke beschaving, het voormalige Heilige Roomse Rijk, is wellicht het sterkste bewijs dat God en de Tien Geboden van de Bijbel geen waarborg vormen voor ethisch correct handelen, maar juist voor afkeer, haat en doodslag. (271)

Juist de verheven moraal die Verhofstadt predikt, blijkt uit het hele boek niets meer dan hypocriete borstklopperij te zijn en een excuus voor een nieuwe intolerantie in naam van atheïsme, die een gloeiende kern van potentiële gewelddadigheid in zich draagt.

Besluit

Ik heb respect voor atheïsten die met enige bescheidenheid en vooral met argumenten proberen hun atheïstische visie aannemelijk te maken. Ik heb ook respect voor atheïsten die toegeven met godsgeloof niets meer te kunnen en vanuit existentiële redenen voor het atheïsme te hebben gekozen. Ik kan echter weinig respect opbrengen voor de wijze waarop Verhofstadt in dit boek opereert. Verhofstadt is een voorbeeld van precies die “zeker-weten”-houding die ervoor zorgt dat het bij mij weer gaat kriebelen.

Het hele boek preekt een antireligieuze boodschap die we nu al zo vaak gehoord hebben. Net zoals bij de boeken van Dawkins en Hitchens is ook bij Verhofstadt geen sprake van gedegen sociaal-wetenschappelijk onderzoek, maar lijkt dit boek een vat vol onderbuikgevoelens dat aan brakke lucht wordt blootgesteld. Enig besef voor historische, sociale en culturele complexiteit lijkt bij Verhofstadt totaal afwezig. Generalisaties en zwart-wit-denken overheersen. Religie zet aan tot marteling, moord en sociale disharmonie, atheïsme leidt tot vrede, vrijheid en sociale harmonie.

Is dit reclame voor de redelijkheid die een atheïstische levenshouding moet kenmerken? Zou dit boek werkelijk respect moeten aanwakkeren voor atheïsme? Of moet dit boek beschouwd worden als een schaamlap voor anderen om het voorbeeld van één der intelligentsia te volgen (‘als zo iemand het al doet, dan mag ik ook’) en ongeremd onderbuikgevoelens te ventileren zonder scrupules? Misschien moet je concluderen dat het atheïsme met vrienden als Verhofstadt geen vijanden meer nodig hebt? De naïviteit en irrationaliteit van Verhofstadts visie, zoals beschreven in dit boek, is stuitend en de titel van “doctor in de moraalfilosofie” onwaardig.

Maar goed, geloof me vooral niet op mijn woord – ik zal immers door critici tot de schare der gelovigen worden gerekend en dus als bevooroordeeld. Lees vooral het boek zelf.

Dirk Verhofstadt, Atheïsme als basis voor de moraal. Antwerpen/Utrecht: Houtekiet 2013. ISBN 9789089242563. 325 pp. Paperback, € 19,95.

Via Tasmedes.