Dat kan geen toeval zijn!

‘Wist u dat de ceremonie van de Grammy Awards eigenlijk een mediaritueel is ter ere van een historisch geheim genootschap, de Illuminati? En dat de aanslagen in Parijs eigenlijk een geheime operatie van de Franse regering waren? U gelooft het niet? Dan bent u wel heel naïef, er zijn keiharde aanwijzingen voor.’

Zo praten complotdenkers. Gaat het om mensen met een paranoïde persoonlijkheidsstoornis of om types die hardnekkig bevestiging zoeken voor hun ‘theorieën’ in plaats van die te falsifiëren? Volgens cultuursocioloog prof. dr. Stef Aupers is het eerder een algemeen maatschappelijk verschijnsel dat samenhangt met het afnemende vertrouwen in de instituties (bedrijfsleven, politiek, wetenschap, media) van onze samenleving. Een kleine, machtige elite is bezig het gewone volk om de tuin te leiden, terwijl ze achter de schermen de geschiedenis naar hun hand zetten en op doortrapte wijze hun eigen belangen nastreven.

Tegenwoordig weet je echt niet meer wie of wat je kunt vertrouwen

Complottheorieën zijn er al eeuwen, maar ze zijn de afgelopen halve eeuw van karakter veranderd, aldus Aupers. Waren het vroeger vijandige machten van buiten (zoals joden of moslims) die geheime acties uitvoerden, in de huidige tijd spannen onze eigen autoriteiten tegen ons samen. Het wantrouwen is wijd verbreid: volgens het SCP is zestig procent van de Nederlanders het eens met de stelling ‘Tegenwoordig weet je echt niet meer wie of wat je kunt vertrouwen’. Die onzekerheid vormt een rijke voedingsbodem voor complottheorieën.

Kern van waarheid

Maar niet iedere complotgedachte is onzin: de Amerikaanse president Nixon had in 1972 opdracht gegeven tot inbraak en afluisteren, in het geheim natuurlijk (Watergate-affaire). Snowden liet in 2013 zien dat de NSA wel degelijk afluisterde (‘The NSA is the only part of government that actually listens’). En recent nog bleek dat ons eigen Ministerie van Justitie en Veiligheid welbewust de zoektocht naar het ‘bonnetje’ van de Teeven-deal had afgeblazen. Sommige acties houden autoriteiten liever onder de pet.

Zoeken naar bewijs

Er is nog een andere kant aan de zaak: het etiket ‘complotdenker’ is heel geschikt om critici van een bepaald beleid de mond te snoeren (‘u ziet spoken’). Maar de kritische burgers van nu zijn vaak goed opgeleid en zoeken zelf hun informatie – met dank aan het internet. Soms slagen ze er in om in populaire praatprogramma’s wetenschappelijk onderzoekers met de mond vol tanden te laten staan. Als genuanceerdheid omslaat in onzekerheid winnen de critici terrein. Die weten het immers zeker: er zit iets achter, het is een complot.

Patronen

Complottheorieën geven zin en betekenis in een wereld waar instituties die ooit zekerheid boden zijn verzwakt, zoals de kerken, en andere maatschappelijke sferen (economie, politiek, internationale verhoudingen) ondoorgrondelijk zijn geworden. Complotdenkers zien patronen in gebeurtenissen die eerst chaotisch en onbegrijpelijk leken. Precies zoals wetenschap dat doet. Het verschil is dat complottheoretici hardnekkig vasthouden aan het idee dat er aan de patronen verborgen bedoelingen van een machtige groep ten grondslag liggen.

Kan de wetenschap complottheorieën dan niet weerleggen? De Britse radioloog en wetenschapspopularisator David Robert Grimes heeft het onlangs geprobeerd, compleet met een wiskundige formule: hoe meer mensen betrokken moeten zijn bij een geheime operatie, des te groter is de kans dat de zaak uitlekt. Het kwam hem – uiteraard – te staan op woedende reacties en bedreigingen van complotdenkers.

Wie ben je en door wie ben je gestuurd?

En Stef Aupers zelf, is die wel te vertrouwen? Of is hij de marionet van een geheim genootschap dat probeert complottheoretici in een ongunstig daglicht te plaatsen? Zijn onderzoek wordt betaald door een organisatie die zich NWO noemt. Waar staat die geheimzinnige afkorting voor. New World Order? Of toch gewoon: de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek?

In deze video de lezing van Stef Aupers.

Dit artikel van Ruud Abma (auteur & docent sociale wetenschappen) verscheen eerder bij Studium Generale Utrecht.