Fabeltjes

ACHTERGROND - Lees dat stuk van Joris Verheijen – mijn collega-docent bij Livius – over antisemitisme tegen moslims. Ja, u leest het goed: antisemitisme tegen moslims, dat kan.

Wie over moslimhaat blogt, treft in zijn reacties altijd wel iemand aan die er niets van begrijpt dat mensen ook maar iets positief over de islam kunnen beweren. Iets wat Joris trouwens helemaal niet doet, maar een kniesoor die daarop let. Zo belandde ene Johan ook onder Joris’ blogpost:

Wat een onzin ook voor een geschiedenisleraar om en passant maar 1500 (sic!) jaar islamitische militair expansionisme en het over de loop van eeuwen heen via systemische discriminatie en korte oprispingen van genocides langzaam maar zeker wegvagen van andere groepen te negeren.

En:

Dat Mohammedanisme was in het verleden en is ook nu nog in het heden een totalitaire ideologie ie wordt aangehangen door 1,2 miljard mensen en vormt daarmee een enorme bedreiging voor het voortbestaan van een Europa gebaseerd op verlichtingswaarden en de vergelijking van de Islam met Nazisme gaat heel wat beter op.

Het is een verhaal dat de laatste tijd maar al te vaak herhaald wordt: de islam als militair expansionistisch fenomeen dat zijn hele geschiedenis lang – tot Wenen in 1683 – een bedreiging voor Europa vormde, en nu weer. De islam als politieke ideologie die erop uit is andere groepen ‘weg te vagen’. Misschien wordt het eens tijd om dat te gaan tegenspreken. Daarom een aantal fabeltjes op een rij.

Er bestaat geen islamitische expansie

Wat in de wandelgangen met ‘islamitische expansie’ wordt aangeduid, zijn in werkelijkheid – en globaal geformuleerd – vier separate expansies: een Arabische, een (Seldjukisch) Turkse, een Mamelukse en een Ottomaanse. De eerste drie strandden al veel eerder dan 1683 op Europese weerstand.

De Arabische expansie ving aan na de dood van Mohammed (632) en hield ongeveer tot in de tiende eeuw aan. Ik zeg met nadruk ‘Arabisch’ want er was weinig islamitisch aan. Christelijke Arabische stammen vochten vrolijk mee in ruil voor een deel van de buit en het is maar de vraag in hoeverre de doorsnee Arabische ‘moslim’ op de hoogte was van de inhoud van zijn geloof, dat immers was gebaseerd op een boek in een tijd waarin de meerderheid van de bevolking niet kon lezen en met de hand gekopiëerde boeken de – inderdaad snelle – expansie van het Arabische gebied onmogelijk konden bijhouden.

Moslims waren nog eeuwen na de veroveringen een minderheid in eigen gebied en niet-Arabieren die zich bekeerden tot de islam – muwallads – werden ook nog lang behandeld als tweederangs medegelovigen, want geen Arabieren. Reden voor hele series muwallad-opstanden.

De Arabische expansie richting Europa liep ongeveer een eeuw na zijn aanvang vast. In 732 sneuvelde de gouverneur van Andalusie in een veldslag van drie dagen bij Poitiers en hoewel er daarna nog vele veldtochten met succes in Frankisch gebied doordrongen, keerde het tij langzaam ten gunste van de Franken, die in 801 alweer Barcelona belegerden. Het islamitisch bestuur in Spanje stortte in 1031 in elkaar, waarna het in de loop van een eeuw of twee behoorlijk op en neer ging tussen christelijke en moslimrijkjes, niet in het minst omdat ze vaak broederlijk samenwerkten.

Tweemaal interveniëerden moslims vanuit Noord Afrika (de Almoraviden en de Almohaden) ten gunste van hun broeders in Spanje, maar ondanks aanvankelijke successen mocht dat niet baten. Na de slag bij las Navas de Tolosa in 1213 wist iedereen dat het afgelopen was met de moslims in Spanje. Resterende rijkjes overleefden als vazalstaten van christelijke vorsten tot de overbekende val van Granada in 1492. Elders keerde het tij voor de Arabieren al eerder. Sicilië – begin negende eeuw veroverd – viel al in de tweede helft van de elfde eeuw in handen van de Noormannen.

De expansie van de Seldjukse Turken ving rond de negende eeuw in Centraal Azie aan en zakte in de elfde alweer in elkaar. De Seldjuken veroverden hun gebied voornamelijk ten koste van de Arabieren en de Perzen, tot hun rijk aan het einde van de elfde eeuw uiteen viel als gevolg van een ongeregelde troonsopvolging. De militaire confrontatie tussen Seldjuken en Byzantijnen leidde eind elfde eeuw uiteindelijk tot de kruistochten, die voornamelijk successen wisten te boeken dankzij dat uiteenvallen. Europa reikte logistiek gezien net een brug te ver met die kruistochten dus twee eeuwen later was het gedaan met hun aanwezigheid in het Midden Oosten.

De Mamelukse expansie startte in 1250 met een staatsgreep in Egypte als gevolg van pogingen van de kruisvaarders om daar voet aan wal te krijgen. Het waren de Mamelukken die de aanstormende Mongoolse hordes wisten te stoppen en die de kruisvaarders uiteindelijk uit het Midden Oosten wisten te verjagen. Ook hun expansie – tot in oostelijk Anatolie – ging voornamelijk ten koste van voorheen Arabisch en Seldjuks gebied. In 1517 beeindigden de Ottomanen de Mamelukkenheerschappij.

Maar vlak daarvoor hadden de Europeanen (de Portugezen in dit geval) de Indische Oceaan – in het kielzog van Vasco da Gama’s ronding van Kaap de Goede Hoop – al in een paar jaar Mamelukkenvrij gemaakt. Als de Mamelukken niet hadden opgepast, waren de Portugezen via de Rode Zee richting Mekka opgerukt en waren alsnog aan het kruisvaarten geslagen.

De expansie van de Ottomanen begon in het begin van de veertiende eeuw. Ook de Ottomanen veroverden voornamelijk gebied dat al eeuwen islamitisch was. Alleen hun expansie richting de Balkan vanaf 1340 staat nog in de geheugens van diverse Europeese volkeren gegrift. Het is díe expansie, vooral te danken aan de politieke versplintering van de Balkan, die strandde in 1683 voor de poorten van Wenen. Daarna ging het alleen maar bergafwaarts tot het Rijk – ‘de zieke man van Europa’ – in de Eerste Wereldoorlog ten onder ging en alleen het huidige Turkije overbleef. De Ottomanen hebben het aan de andere kant van hun rijk eindeloos aan de stok gehad met de Perzische Safaviden, ook moslims, daar hoor je in Europa nou nooit iemand over.

Alle vier deze groepen hebben op enig moment wel eens geroepen dat ze de islam wilden verspreiden, of ongelovigen wilden bestrijden, met name op momenten dat de expansie behoorlijk vast liep of achteruit kelderde. Dat was vooral om extern bondgenoten te vinden onder mede-moslims. Alleen bij de kruistochten is dat uiteindelijk gelukt, maar om een andere reden dan u denkt: ze waren bondgenoten van de Mongolen. Díe waren pas echt gevaarlijk en hun bondgenoten maakten het spel te riskant.

Geweld is niet hoe de islam zich heeft verspreid

Voor zover je al kunt spreken over ‘de islam’, is deze gericht op het verspreiden van een geloofsovertuiging. Dat lukt vanzelfsprekend niet door iedereen uit te roeien en dat is dan ook niet gebeurd. Alle koranpassages die door islamcriticasters worden aangehaald waaruit zou blijken dat moslims verplicht zijn ongelovigen te doden waar ze ze maar vinden kunnen, bevatten beperkende voorwaarden die erop wijzen dat geweld alleen wordt goedgekeurd ter verdediging van de islamitische zaak. Dat je daar met enig gericht geredeneer wat anders van kunt maken wanneer je moordlust op zoek is naar een reden, is genoegzaam bekend, maar doet aan dat feit niets af.

In het islamitische gebied zijn moslims nog eeuwen lang een minderheid geweest. Eén die steeds groter werd tot ze ergens in de tiende of elfde eeuw een meerderheid vormden. Geleerden kunnen over het precieze moment lang door discussieren en dat moment viel ook niet overal op hetzelfde tijdstip. Vast staat wel dat de overgang naar het dominante geloof veelal vreedzaam was en doorgaans door economische en sociale motieven werd ingegeven.

We weten uit de bronnen bovendien ook dat de islamitische theorie over de behandeling van andere religies – waar je inderdaad niet veel tolerantie in moderne zin in hoeft te lezen – in de praktijk alleen in uitzonderingsgevallen werd toegepast. Waar joden en christenen werden geacht aparte kleding te dragen, bleken ze in de praktijk niet te onderscheiden van moslims. Waar kerkklokken niet mochten worden geluid en nieuwe kerkenbouw verboden was, lezen we over de bouw van nieuwe kerken en kloosters en over moslimzeloten die vloekend over straat lopen – maar ook niet meer – als ze kerkklokken horen.

We hoeven de islam niet mooier voor te stellen dan hij is. Zoals bij alle wereldreligies zijn er episodes aan te wijzen waar geweld – ook als dat volgens de eigen regels niet gepast was – werd toegepast of mensen gedwongen werden bekeerd. Ook in de islamitische wereld zijn slachtingen en genocides gehouden. Ook door moslims zijn pogroms georganiseerd, van Tetouan tot Isfahan en verder. De islamitische theorie over tolerantie voor andersgelovigen moge voor zijn tijd heel vooruitstrevend zijn geweest, tegenwoordig is ze die naam niet meer waard.

Maar dat alles is ruim onvoldoende om de stelling te onderbouwen dat de islam zich door middel van geweld heeft verspreid. In de beginjaren van de islam klagen christelijke schrijvers steen en been over christenen die moslim worden, terwijl ze daar op geen enkele wijze toe worden gedwongen. De grootste bedreiging die de islam ooit gekend heeft – de Mongolen – kozen uiteindelijk zelf voor de islam. Oostelijk Afrika en Indonesie – het land met de grootste moslimpopulatie – zijn vooral dankzij de handel geïslamiseerd.

De islam is geen politieke beweging

Net als elke andere religie waarin ethiek een rol speelt, vertegenwoordigen moslims vele visies op de samenleving en al die visies kunnen (mede) gebaseerd zijn op de islam. Dat kun je ‘politiek’ noemen als je dat per sé wilt, omdat het spreekwoord nu eenmaal zegt dat alles politiek is, zelfs het persoonlijke. Een bewering die dus even waar is als onbruikbaar.

Maar de islam framen als een bedreigende, totalitaire politieke ideologie: dat is een bij uitstek Nazistisch argument.