Vrijhandelsverdragen ondermijnen Europese democratie

OPINIE - De vrijhandelsverdragen waarover de Europese Unie onderhandelt met de Verenigde Staten, Canada en nog 20 andere landen, moeten de kwakkelende Europese economieën uit het slop trekken. Het is echter maar zeer de vraag of ze dat gaan doen, en of de prijs daarvoor niet veel te hoog is, stelt SP-Europarlementariër Anne-Marie Mineur.

1 juni volgend jaar is het tien jaar geleden dat Nederland massaal tegen de Europese Grondwet stemde. De opkomst was verrassend hoog (63,3%) en ook het aantal nee-stemmers (61,5%) overdonderde iedereen. Desondanks ondertekenden op 13 december 2007 de toenmalige 27 lidstaten van de EU het Verdrag van Lissabon, dat voor 98,6% overeenkwam met de Europese Grondwet. Slechts zes van de 448 artikelen werd geschrapt, die ook nog eens uitsluitend bijzaken betroffen.

Steeph, welbekend bij Sargasso-lezers, las de Europese Grondwet in 2005 en concludeerde dat de grootste makke van de Europese Grondwet was, dat het ontbrak aan democratische controle. Ook maakte hij bezwaar tegen het feit dat de politieke stroming van het moment – het neoliberalisme — werd vastgelegd in de grondwet. “Het vrijemarktprincipe als integraal onderdeel van grote stukken van deze grondwet”, aldus Steeph. Toch is die Grondwet er gewoon gekomen, en met dat Europa hebben we op dit moment te maken. Dat is goed te merken. De vrijhandelsverdragen waarover de EU op dit moment onderhandelt (TTIP met de Verenigde Staten, CETA met Canada en TiSA met 22 zeer uiteenlopende landen), ondergraven de democratie nog verder, en geven ruim baan aan de vrije markt, privatisering en lage overheidsbemoeienis.

Non-tarifaire beperkingen

De vrijhandelsverdragen waar op dit moment over onderhandeld wordt, gaan heel ver. Van handelstarieven was tussen de Europese Unie en de Verenigde Staten en Canada eigenlijk al nauwelijks sprake meer. De barrières die nu weggenomen zouden worden, zijn dan ook hoofdzakelijk non-tarifaire beperkingen. Dat gaat om kwaliteitseisen die gesteld worden aan onder andere voedsel, chemicaliën, medicijnen en financiële producten. De verschillen tussen Amerikaanse en Europese regels zijn groot en principieel. In Europa geldt het voorzorgsbeginsel, wat erop toeziet dat producten zoals voedingsmiddelen en chemische stoffen alleen de markt op mogen wanneer ze aantoonbaar veilig zijn. In de Verenigde Staten geldt het aansprakelijkheidsbeginsel, wat erop neerkomt dat elk product de markt op mag, totdat iemand voor een rechter kan aantonen dat het schadelijk is. Tegenover de machtige multinationals is dat, zacht gezegd, een uitdaging.

Wederzijdse toelating

Hoe de vrijhandelsverdragen precies omgaan met de verschillende toelatingseisen is nog onderwerp van discussie. Er zijn verschillende scenario’s denkbaar. Een ogenschijnlijk simpel scenario is dat beide partijen elkaars regels respecteren, maar dat zij wel elkaars producten toelaten op de eigen markt. Het effect van deze aanpak is alsof er een sluisdeur opengaat tussen een gebied met zoet en zout water. Hoe zuiver de kwaliteit van het zoete of het zoute water ook is, het resultaat is een brak mengsel. In feite wordt er één grote interne markt gevormd.

Deze nieuwe interne markt, waarop de marktwerking vrij spel heeft, zal funeste gevolgen hebben voor de Europese producenten. Want hoe kun je als Nederlandse boer opboksen tegen de goedkope producten van de Amerikaanse megafarmers, die volop gebruik maken van schaalvoordeel, en die zich niet hoeven te houden aan de Europese regels voor milieu, volksgezondheid en sociale rechten? Datzelfde geldt voor voedselproducenten of chemische bedrijven. En ook de sociale rechten komen onder druk te staan. De arbeidsomstandigheden in Amerikaanse bedrijven zijn vaak een stuk ongunstiger dan in Europa, maar ook de vakbondsrechten staan ter discussie. De liefhebber verwijs ik naar de zaak Laval, uit 2008, waarin de rechter het recht van de Zweedse vakbonden om te staken inperkte vanwege de zakelijke belangen van het Letse bedrijf Laval — een gevaarlijk en omstreden precedent.

Een ander gevolg van de wederzijdse toelating zou zijn dat we in Europa ook genetisch gemanipuleerd voedsel moeten toelaten, en vlees van met hormonen behandeld vee, en kippen die na de slacht in chloor gewassen zijn. Tegen die aanpak — en met name tegen dergelijke producten — bestaat groeiende weerstand. De Europese onderhandelaars beloven dan ook dat er uitzonderingen gemaakt zullen worden voor de meest omstreden producten.

Regulatory Cooperation Council

Uit gelekte documenten blijkt, dat er ook gewerkt wordt aan een ander, veel schimmiger scenario. Daarin is er niet meer enkel sprake van wederzijdse toelating, maar wordt er gewerkt aan nieuwe, geïntegreerde regelgeving. Die nieuwe regels komen echter niet tot stand in een openbaar democratisch proces, maar worden voorgekookt in overleg met het bedrijfsleven, met name de Europese en de Amerikaanse lobby. De werktitel van het overlegorgaan waarin die wederzijdse afstemming moet gaan plaatsvinden, is heel geruststellend Raad voor Samenwerking op Regelgeving (Regulatory Cooperation Council). Maar in feite krijgt het bedrijfsleven hiermee een heel dikke vinger in de pap over wat er op de markt komt. Van democratische controle over wat burgers acceptabel vinden, is dan geen sprake meer.

ISDS

Of dat nog niet genoeg is, wordt er ook onderhandeld over een private geschillencommissie, die mag beoordelen of besluiten van overheden schadelijk zijn voor investeerders — de zogeheten Investor State Dispute Settlement (ISDS). De praktijkvoorbeelden zijn talrijk: denk aan het Zweedse bedrijf Vattenfall dat de Duitse staat aanklaagde voor 4,7 miljard euro omdat het Duitse parlement had besloten om geen kernenergie meer te gebruiken. De uitspraak van de geschillencommissie in deze zaak laat nog even op zich wachten. Ook loopt er een zaak van 80 miljoen dollar tegen Egypte die Veolia heeft aangespannen omdat het land het minimumloon opschroefde.

Ook hier komt het bedrijfsleven in feite buiten de wet te staan. Niet een onafhankelijke rechter zal zijn oordeel uitspreken, maar een private geschillencommissie met leden die door de partijen zelf worden aangedragen. De weerstand in Europa groeit, en Duitsland heeft al gezegd ISDS niet te zullen accepteren in het verdrag met Canada, maar voor de Verenigde Staten is het een essentieel onderdeel van het verdrag. Hoopgevend is dat Jean Claude Juncker, de nieuwe Commissievoorzitter, heeft toegegeven weinig te zien in ISDS. Maar ook zonder ISDS is zijn dergelijke vrijhandelsverdragen nog steeds ontwrichtend genoeg.

Honderdduizenden banen – erbij of eraf?

Leveren vrijhandelsverdragen dan helemaal niets op? Dat is inderdaad maar zeer de vraag. De voorstanders van vrijhandel beweren dat deze verdragen honderdduizenden banen gaan opleveren en heel veel economische groei. Maar dat werd ook beweerd bij de start van het Noord-Amerikaanse vrijhandelsverdrag NAFTA, dat 20 jaar geleden van start ging. Dat leverde niks op. Integendeel, een rapport van de OESO toonde aan dat NAFTA alleen maar heeft geleid tot werkloosheid, arbeidsonzekerheid en dalende lonen, zowel in Mexico alsook in de Verenigde Staten en Canada. Aankomend Eurocommissaris Cecilia Malmström heeft bij de hoorzittingen over haar kandidatuur toegegeven dat de vrijhandelsverdragen ook banen gaan kosten. De Britse goede-doelenorganisatie War on Want gaat nog verder. Die berekende dat TTIP enkel tot banenverlies zal leiden.

Zelfs professor Gabriel Felbermayr van het Duitse ifo-instituut voor Economische Studies wees scheidend Eurocommissaris Karel De Gucht terecht omdat hij aan de haal ging met zijn rapport. In opdracht van De Gucht deed hij onderzoek naar de effecten van het verdrag. Felbermayr verwacht in het meest optimistische scenario een groei van 0,4% in het aantal banen, en een economische groei van 0,5% — over tien jaar. Het fragment van de uitzending van het Duitse tv-programma Reporter waarin de uitspraken van Felbermayr werden voorgelegd aan een blunderende Karel de Gucht, ging prompt viraal. Althans, in het buitenland. Nederland lijkt nog niet goed bewust van wat er op ons afkomt. Dat kun je de Nederlandse media verwijten. Ewald Engelen verweet hen in zijn column in De Groene van afgelopen week terecht dat zij hun rol van waakhond wel erg losjes invullen.

Als je ziet dat de beloofde economische groei zeer twijfelachtig is, terwijl de risico’s voor milieu, voedselveiligheid en burgerrechten fors zijn, waarom wil de Europese Commissie dan toch dóór met TTIP? Zijn het puur de Europese multinationals die hun macht doordrukken?

Roos van Os van de Stichting Onderzoek Multinationale Ondernemingen (SOMO) zei afgelopen dinsdag in de Volkskrant dat duurzame groei alleen te bereiken is met een slimme mix van handel, regels en staatssteun, en niet met vrijhandelsverdragen zoals TTIP. Dat we dát scenario niet eens onderzoeken, lijkt me het beste bewijs dat het neoliberalisme op dit moment de toon zet in Nederland.

Gezien echter het groeiende verzet tegen TTIP, is het de vraag of het de EU dit keer wel lukt om de Europese burger zo’n monsterverdrag door de strot te duwen. Een publieke consultatie over ISDS leverde bijna 150.000 reacties op, een recent burgerinitiatief om CETA en TTIP te stoppen, was binnen een paar dagen al 650.000 keer ondertekend. En er is een precedent. In 2012 stemde het Europarlement onder grote publieke druk het Anti-Counterfeiting Trade Agreement (ACTA) weg. Dat moest het nog maar eens doen.