Wie lekt over WikiLeaks?

Vandaag een gastbijdrage van Thijsbro.

Het niews werd afgelopen week gedomineerd door Wikileaks. Daarbij ging het hoofdzakelijk over de onthullingen die de klokkenluiderssite deed en het wel en wee van haar voorman. Kijken we echter even voorbij de waan van de dag, dan roept het fenomeen Wikileaks zelf een aantal interessante vragen op. Zoals: wie controleert Wikileaks? Wat zijn de risico’s van deze vorm van journalistiek?

Wat je ook van Wikileaks vindt, de werkwijze ervan is tekenend voor deze tijden. Nooit eerder was het zó makkelijk om zoveel informatie met anderen te delen. Om op zúlke schaal experts uit diverse landen de gegevens te laten beoordelen. Het was daarom slechts een kwestie van tijd voordat er een stateloos medium zou ontstaan, volledig losgezongen van welk land dan ook. Ziehier het resultaat.

Media die wél gebonden zijn aan een staat, controleren vaak niet alleen het doen en laten van die staat, maar worden op hun beurt ook gecontroleerd. Een rechter kan uitingen verbieden of auteurs op de vingers tikken. De Tweede Kamer kan wetten in het leven roepen die de ruimte van de media uitbreiden danwel inperken. Terecht worden de media soms aangeduid als de ‘vierde macht’; het sluit in die zin prima aan op de andere drie machten die elkaar continu in balans houden.

Dit geldt niet voor Wikileaks. De machtsrelatie is nogal eenzijdig: wel controleren, maar niet gecontroleerd worden. Dat is een directe consequentie van het stateloze karakter van de organisatie. Om haar te beteugelen ben je aangewezen tot schimmige methodes als ontvoering of arrestatie op valse gronden. (In zekere zin is het daarmee vergelijkbaar met bepaalde vormen van misdaad, zoals de verspreiding van kinderporno en oplichting via internet. Het cruciale verschil zit hem erin dat bij die laatsten veel meer sprake is van een bepaald land als plaats van handeling.)

Tot dusverre heeft Wikileaks niets gepubliceerd uit de categorie ‘top secret‘ — die stukken liggen naar verluid nog op de plank. Weinig weerhoudt het er echter van om dat alsnog te doen. Er is tot nu toe relatief zorgvuldig met de onthullingen omgegaan, maar een eventuele opvolger van Wikileaks opereert wellicht met minder scrupules. Alle overgebleven welwillendheid voor deze vorm van journalistiek zal dan als sneeuw voor de zon verdwijnen.

Klokkenluiders hebben blijkbaar onvoldoende vertrouwen in de garanties van anonimiteit die nationale regelingen bieden. Daar ontleent Wikileaks haar bestaansrecht aan. Het fungeert als het ware als controlemechanisme; haar opkomst duidt op het failliet van nationale klokkenluidersregelingen. In dat licht moet het misschien gezien worden als een overgangsfase naar een volwaardige status voor het klokkenluiden. Maar hoe ziet het eindpunt eruit? Hoe kunnen we het ontegenzeggelijke nut van lekken in balans brengen met de risico’s ervan?

Het enige —misschien wat onbevredigende— antwoord dat ik kan bedenken, is dat de geinstitutionaliseerde klokkenluidersregeling nieuw leven in geblazen moet worden. Klokkenluiders moeten nieuwe mogelijkheden krijgen, en betere garanties. Dat kan in nationale, maar, liever nog, in internationale context. Openheid kenmerkt de journalistiek van de 21ste eeuw, de autoriteiten lijken zich daar echter nog onvoldoende van bewust te zijn. In plaats van krampachtig de geest weer in de fles te krijgen, kunnen zij zich beter afvragen waarom hun eerdere regelingen gefaald hebben.

Nog een inspirerende video. Jay Rosen on Wikileaks: “The watchdog press died; we have this instead.”

Jay Rosen on Wikileaks: “The watchdog press died; we have this instead.” from Jay Rosen on Vimeo.