Weekendbedenking – Op de vleugels van de Verlichting – 1: De belofte van het liberalisme

Te pas en te onpas kom je vandaag de dag in politiek-maatschappelijke beschouwingen het woord “liberalisme” tegen, meestal met een negatieve bijklank: namelijk als een laat-maar-waaien of een conservatieve anti-sociale houding. Nu het einde van het jaar weer op alle fronten momenten van bezinning met zich meebrengt is het misschien niet onaardig om eens stil te staan bij de diverse betekenissen van liberalisme.

“Liber” is het latijnse woord voor “vrij”. Het vergt weinig fantasie om in te zien dat dit begrip altijd een voorname rol heeft gespeeld in de politieke filosofieën die de mens in de loop van zijn geschiedenis heeft ontwikkeld. Liberalisme als politieke filosofie vindt zijn oorsprong in de 18^e eeuw, grofweg aan de vooravond van de franse revolutie.

In die dagen geschiedde het namelijk dat er gerommeld werd aan de bestaande machtsverhoudingen. De macht was nog stevig in handen van de oude adel en de geestelijkheid. Daarnaast was er een derde machtsgroepering opgekomen, de ondernemende burgerij, die langzamerhand een groot deel van het geld naar zich toe begon te halen. Het overgrote deel van de bevolking behoorde, zoals bekend, tot de kaste die de machthebbers mocht dienen. En in die kaste zat je muurvast: als je voor een cent geboren was, werd je nooit een kwartje.

Het gewone volk begon in die tijd uit zijn voegen te barsten: de middelen van bestaan hielden de bevolkingsgroei niet meer bij. Je zou kunnen zeggen dat het volk rijp was voor de industriële revolutie. Daarnaast was ook de ondernemende burgerij rijp om de vleugels uit te slaan, zowel wat betreft investeringsmogelijkheden als wat betreft geestelijke ontplooiing (de ontwikkeling van de wetenschap). In het licht van deze ontwikkelingen werd het regime van adel en clerus steeds meer als een knellende band ervaren.

Het was in deze context dat het idee ontstond dat het individu zich vrij moest kunnen ontwikkelen, d.w.z. niet gehinderd door knellende sociale en maatschappelijke regels op basis van afkomst en geloof. Maar die vrije ontplooiing diende wel te geschieden binnen een sociale dimensie, het was niet de bedoeling dat alles ineens mocht. De vrijheid moest geïnterpreteerd worden als vrij van belemmeringen, niet als vrij om te doen en laten waar je zin in had.

Bij deze nieuwe vrijheid hoorde dan ook een nieuwe maatschappelijke orde, waarin de overheid gezien werd als het instituut om de vrije ontplooiingsmogelijkheden te garanderen (de staat is er voor de burger!). Maar dat kon dan geen overheid zijn die gebaseerd was op erfelijke structuren. Nee, die overheid moest gevormd worden door mensen die daartoe het best waren toegerust, mensen met leidinggevende capaciteiten. Omdat het gevaar van willekeur daarbij net zo goed op de loer lag, zouden de mensen die het land moesten besturen gekozen moeten worden door het gehele volk.

Ziehier de bakermat van het liberalisme. De mens moest vrij zijn om zich te kunnen ontplooien naar zijn persoonlijke capaciteiten. Om te garanderen dat ieder individu kreeg waar het recht op had (namelijk de vrijheid) was een sterke overheid nodig die ervoor zorg moest dragen dat de vrijheid niet beknot werd, maar tegelijkertijd niet ten koste zou gaan van anderen. Door deze overheid zelf uit ons midden te kiezen zouden we voorkomen dat er een nieuw regime van willekeur ontstond.

Morgen: 2 De werdegang van het liberalisme

Overmorgen: 3 Het liberalisme als de ziel van onze identiteit