Waar blijft de psychosociale Corona-test?

OPINIE - Virologen, microbiologen en epidemiologen, zij lijken nu de enige wetenschappers die ertoe doen. Over de hele wereld zijn deze druk in de weer met het verbeteren van moleculaire en serologische testen, het ontwikkelen van een Corona-vaccin en zoeken naar antistoffen die ons minder vatbaar maken voor besmetting. Zijn gamma-wetenschappers bezig met iets vergelijkbaars, vraagt Hein Vrolijk zich af? Bijvoorbeeld een psychosociale test om te weten welke vorm van quarantaine het beste past bij jouw persoonlijkheid en levenssituatie? Zodat je voor een antwoord op deze vraag niet alleen terecht kunt bij je sociale netwerk of op internet (Oma weet raad).

Sociale wetenschappers leken met lege handen te staan toen de Corona-crisis in volle hevigheid uitbrak. Denk aan het Noord-Overijsselse Hasselt dat eind maart het epicentrum van een regionale Corona-epidemie werd. De vermoedelijke ‘aanstichters’ zijn een huisarts, dominee en koordirigent: drie mensen die in het overwegend christelijke Hasselt de kern van een sociaal netwerk vormen. Waarom heeft geen enkele sociaal-wetenschapper tijdig gewaarschuwd voor dit netwerk-effect, en werd alleen gesproken over carnaval (niet in Hasselt!) en wintersport als grote aanstichters?

Of neem het onderscheid tussen vitale en minder vitale beroepen, waarmee de regering vrij snel op de proppen kwam. Mensen in de eerste categorie – zoals zorg, vervoer, voedsel- en energievoorziening – moeten zoveel mogelijk kunnen doorwerken, in de tweede categorie mag alleen vanuit huis wordt gewerkt (om de kans op besmetting te minimaliseren). Je mag toch verwachten dat economen en andere sociale wetenschappers iets zinnigs over dit onderscheid te zeggen hebben, wat uitstijgt boven borrelpraat en boerenverstand. Maar het bleef stil. Ook hebben zij geen discussie over internationale verschillen aangezwengeld: in ons land  wordt de scheidslijn tussen vitale en non-vitale beroepen immers een tikkeltje anders getrokken dan in omringende landen, zowel formeel als informeel. Denk aan de bouwnijverheid die hier rustig doorgaat, hoewel het officieel geen vitale sector is. Kan deze vorm van ongelijkheid concurrentievervalsing opleveren? Of het draagvlak onder het lockdown-beleid ondermijnen?

De machtspositie van Roche

Begin april hadden slechts 90.000 Nederlanders een Corona-test ondergaan, dus ongeveer een half procent van de bevolking; een veel lager percentage dan in de meeste andere landen. Het percentage was echter 100% voor de medische staf van het UMCG, het Academisch Ziekenhuis in Groningen. Een wijze beslissing om snel het medische personeel te testen want de patiënt heeft er geen baat bij dat hulpverleners het virus verspreiden. Bovendien: wanneer je de besmette medewerkers niet tijdig naar huis stuurt, wordt het personeelsbestand later nóg meer uitgedund.

Waarschijnlijk wilden andere ziekenhuizen dit voorbeeld graag volgen maar de meeste hadden te weinig testcapaciteit. Omdat zij slechts met één leverancier in zee waren te gegaan, namelijk marktleider Roche. UMCG daarentegen is zo verstandig geweest voor meerdere toeleveranciers te kiezen. Waarom heeft geen enkele econoom voorheen aan de bel getrokken over de economische machtspositie van Roche op dit vitale terrein? Vroeger hadden we de Nederlandse Mededingingsautoriteit (NMa) die probeerde te voorkomen dat consumenten en andere kwetsbare groepen afhankelijk werden van monopolies, kartels en andere inbreuken op economische concurrentie. Heeft haar opvolger, de Autoriteit Consument en Markt (ACM), andere prioriteiten? Of gewoon zitten slapen?

Groepsimmuniteit

Van die 90.000 Nederlanders kwam 20.000 positief uit de Corona-test. Ruim driekwart was toen (nog) niet besmet, behoorlijk hoog als je beseft dat de meest kwetsbare groepen als eerste zijn getest; dat wordt nog een hele toer om de gewenste groepsimmuniteit te bereiken! Blijkbaar beschikt de overgrote meerderheid van de Nederlandse bevolking over voldoende afweermechanismen en/of heeft zich voldoende beschermd om (ernstige) besmetting te voorkomen. Over deze twee factoren moet nog veel onderzoek worden gedaan, waarin ook gamma-wetenschappers een belangrijke rol kunnen spelen.

De eerste factor lijkt  op het eerste gezicht louter een medische kwestie. Denk aan kinderen en jongeren die vrijwel geen gevaar lopen (maar wel het virus kunnen overbrengen). Blijkbaar heeft hun lichaam voldoende afweermogelijkheden, wat overigens niet bij iedere virusepidemie geldt (AIDS). Maar hoe zit het met de rest van de bevolking? Even afgezien van de risicogroepen, waarom worden sommige volwassenen (ernstig) ziek, terwijl bij anderen die onder ogenschijnlijk dezelfde omstandigheden leven, het virus niet welkom is of snel wordt uitgeschakeld? Ook sociale factoren kunnen van belang zijn. Hebben bijvoorbeeld de mensen die biologisch of vegetarisch eten, of veel aan yoga en tai-chi doen, betere afweermechanismen? (wat ze zelf graag geloven – zolang ze niet getroffen zijn). Of: waarom ligt het aantal besmettingen in Oost-Brabant veel hoger dan in West-Brabant en Limburg waar ze toch ook carnaval hebben gevierd? Volgens Follow-The-Money (onderzoeksjournalisten, geen academische onderzoekers!) heeft dit verschil veel te maken met de hoge en specifieke concentratie van fijnstof, door verkeer en bio-industrie. En vooral het feit dat de Q-koorts van enkele jaren geleden – veroorzaakt door de intensieve geitenhouderij – de longen van veel Oost-Brabanders heeft verzwakt.

Eind maart werd bekend dat het Noord-Nederlandse bevolkingsonderzoek Lifelines gaat proberen te achterhalen waarom de één ernstiger corona krijgt dan de ander. Ruim 135.000 inwoners van Friesland, Groningen en Drenthe (ongeveer 10% van de bevolking aldaar) worden al jarenlang regelmatig ondervraagd op hun medische gesteldheid en leefsituatie. Deze data worden gekoppeld aan hun antwoorden op de Corona-vragenlijst die zij vanaf begin april wekelijks moeten invullen. De medische onderzoekers hopen er zo achter te komen of erfelijke eigenschappen (of zogeheten omgevingsfactoren zoals leefstijl of luchtvervuiling) mede bepalen of iemand ernstig ziek wordt van het coronavirus of alleen milde klachten krijgt. Ook onderzoekt Lifelines in hoeverre het coronavirus invloed heeft op het welzijn en welbevinden van de Noorderlingen.

Bescherming in soorten en maten

Hoewel bij Lifelines niet alleen medici en genetici zijn betrokken, ben ik bang dat zij daar te weinig oog hebben voor sociaalwetenschappelijke aspecten, of voor creatieve invalshoeken. In ieder geval hebben ze weinig te zeggen over de tweede factor: prioriteiten en mogelijkheden wat betreft het voorkomen van mogelijke besmetting. Sommige gezinnen of individuen kiezen voor totale isolatie (soms noodgedwongen), terwijl anderen alleen vaker hun handen wassen en zoveel mogelijk anderhalve meter afstand bewaren, maar voor het overige hun leven niet veel anders inrichten dan voorheen. Waarop is hun keuze gebaseerd? Kiezen zij pas voor de eerste optie wanneer ze een Corona-geval kennen in hun persoonlijk netwerk, of het Corona-nieuws vaker volgen? Welke andere sociale en psychische aspecten zijn eveneens van belang?

Naast de wil om zich af te schermen, is belangrijk te weten welke oplossingen openstaan voor de een of voor de ander. Zijn de opties beperkt voor een of meer gezinsleden vanwege werk- of familiale verplichtingen, zoals zieke ouder(s)? Zijn er kinderen en pubers die (na verloop van tijd) geen genoegen nemen met digitale communicatie en daarom – en zeker als het warmer wordt) herhaaldelijk hun vrienden en vriendinnen op straat ontmoeten, en zo de kans op besmetting kunnen verhogen?

Vooral indirecte effecten krijgen tot dusver weinig tot geen aandacht. Stappen bijvoorbeeld veel mensen over op andere eet- en levenspatronen, vanuit de verwachting dat ze zo minder vatbaar zijn voor het Corona-virus? Krijgen sommigen meer lichamelijke of mentale klachten, mede omdat ze niet terecht kunnen bij huisarts en andere zorgverleners (of deze mijden uit angst voor het infectie-gevaar)? Stellen consumenten hun aankopen uit of stappen ze massaal over op webshoppen (misschien louter uit verveling, of om zichzelf te belonen voor hun lockdown-gedrag)? Met als gevolg dat de fysieke winkels, die nu nog uitgaan van een tijdelijke terugval, straks ontdekken dat teveel oude klanten definitief voor Amazon hebben gekozen, zodat zij de tent moeten sluiten (en het stadscentrum bijna net zo ongezellig wordt als nu)?

Oud onderzoek

Ongetwijfeld voelen vele sociale wetenschappers nu de aandrang voor hun vakgebied op te komen. Ze kunnen wijzen op de talloze artikelen en columns die op Sociale Vraagstukken zijn gepubliceerd over diverse facetten van de Corona-crisis. Of op het initiatief van de UvA-faculteit Maatschappij & Gedrag en het expertise-portaal voor Sociale en Geesteswetenschappen.  Vanzelfsprekend worden dergelijke initiatieven gretig vermeld in het volgende jaarverslag of visitatierapport. En worden deze websites veelvuldig bezocht door journalisten, om hun kranten en andere media met Corona-opinies van hooggeleerde experts op te vullen. Maar de doorsnee Nederlander weet wijselijk dat zij of hij bij deze experts niets te zoeken heeft. Hun opinies zijn immers louter gebaseerd op eerder onderzoek dat hoogstens zijdelings iets met de huidige Corona-crisis te maken heeft. Hun enige troef is een academische reputatie, die vaak niet eens terecht is. Neem de zes hoogleraren die onlangs in Het Parool zich uitspraken over de ongelijkheid in ons land. Allen zitten in het kernteam van het SCOOP-programma, dat in 2017 veel geld kreeg uit de Zwaartekracht-pot van NWO. Lees hier hoe licht hun reputatie is. Hun onderzoek naar Roadmaps for a Resilient Society heeft er blijkbaar niet voor gezorgd dat Nederland uitstekend was voorbereid op de Corona-crisis.

Nieuwe initiatieven

Tegengeworpen kan worden dat er inmiddels vanuit de gammahoek allerlei onderzoek is opgestart dat wél specifiek op de huidige crisis betrekking heeft; een overzicht vindt u in de bijlage. Het eerste dat opvalt: er is in hun onderzoek geen plaats voor medische gegevens (zoals dit bij Lifelines wél het geval is). Een ernstig nadeel want iemand die daadwerkelijk besmet is (geweest) zal heel anders reageren dan een vergelijkbaar persoon die nog niet is getroffen door het Corona-virus.

Dit brengt mij op een ander probleem: het ontbreken van een controlegroep (gebruikelijk bij medisch onderzoek) of een andere methode om te achterhalen welke opvattingen respondenten zouden hebben als de Corona-crisis niet was uitgebroken. Overigens is dit een probleem bij veel ander onderzoek, bijvoorbeeld naar Corona als (belangrijkste) doodsoorzaak zoals Ilya Pestov overtuigend laat zien.

Ten derde valt op dat de benodigde onderzoeksgegevens vrijwel uitsluitend via enquêtes worden verkregen. Worden deze niet gecombineerd met andere onderzoeksmethoden (ook die kunnen vaak online), dan geven enquêtes louter een momentopname  zonder enig bewijskracht of praktisch nut, zoals ik hier betoog.

Uitgetest

De kern van het probleem zit hem in het belangrijkste criterium waarop ook sociale wetenschappers de laatste decennia worden afgerekend: een hoge impact-factor dat je bereikt door veel te publiceren, het liefst in toptijdschriften die veelvuldig worden geciteerd. PsyCorona, een wereldwijd onderzoek naar de manier waarop mensen reageren op het coronavirus, zal op dit criterium zeker hoog scoren. Gemikt wordt op tienduizenden respondenten, verspreid over de hele wereld. Daarom wordt het onderzoek uitgevoerd door een internationaal netwerk, met als Nederlandse partners de universiteiten van Groningen en Utrecht, waarbij de enquête in maar liefst 25 talen beschikbaar is. Reken maar dat ieder tijdschrift graag het eerste internationale en sociaalwetenschappelijke Corona-onderzoek wil publiceren. Naarmate meer mensen meedoen aan deze enquête, levert zij bovendien eerder uitkomsten met een hoge statistische significantie op; wat tegenwoordig (ten onrechte) als de belangrijkste bewijsvoering wordt gezien, in combinatie met een of ander vaag theoretisch model.

Maar levert zij ook informatie op waarmee individuele burgers, diverse overheden en andere besluitvormende of adviserende instanties betere beslissingen kunnen nemen bij een volgende epidemie? Ik geloof er niets van! Oordeel zelf door de enquête in te vullen. Ik ben benieuwd wanneer en waarom u afhaakt.

Tot slot de vraag die in de titel wordt gesteld. Beta-onderzoek leidt via vele en vaak tijdrovende stappen meestal tot allerlei apparaten, meetinstrumenten en andere tools die wij op individueel niveau kunnen gebruiken om ons leven gemakkelijker of veiliger te maken, of anderszins een goede wending te geven. Bij de huidige Corona-crisis gaat het om testen, vaccins en antistoffen; die uiteindelijk miljoenen individuen een beter leven geven. Natuurlijk zien we de vertaling naar het individuele niveau ook bij de gammawetenschappen. Denk aan de IQ-test, beleggingsinstrumenten en allerlei economische modellen. Maar het is mijn stellige nadruk dat deze niet zo goed worden uitgetest als de ‘eindproducten’ van natuurwetenschappelijk en medische onderzoek. Zeker met het  gamma-onderzoek dat nu in gang is gezet of wordt opgestart, verwacht ik niet dat er binnen afzienbare tijd een psychosociale virus-test beschikbaar komt die op individueel niveau voldoende  bruikbaar en betrouwbaar is.

Hein Vrolijk

Bijlage: sociaalwetenschappelijk onderzoek naar (gevolgen van) Corona-crisis in Nederland en Belgie

1) Orthopedagoog Levi van Dam deelt de resultaten van onderzoek uit Duitsland, Italië en China, en start ook zelf een onderzoek naar mentaal welbevinden onder jongeren.

2) UvA-Socioloog Thijs Bol gaat onderzoek doen naar de korte- en langetermijneffecten van thuisscholing tijdens de coronacrisis op kansenongelijkheid in het onderwijs

3) Communicatiewetenschapper Mark Boukes van de UvA doet onderzoek naar ‘coronahumor’.

4) VU-hoogleraren Erik Scherder (klinische neuropsychologie) en Andrea Maier (Gerontologie) gaan voor Omroep Max onderzoek doen naar problemen en sociale afstand bij ouderen ten tijde van de coronacrisis.

5) Tijdsocioloog Ignace Glorieux uit Belgie onderzoekt het dagelijks leven in tijden van Corona.

6) Medewerkers van de Vrije Universiteit Brussel onderzoeken parallellen tussen impact corona maatregelen en studie naar extreme levenssituaties