Varend ontgassen: de (voorlopige) afsluiting

ACHTERGROND - Sinds 2013 schrijf ik voor Sargasso over varend ontgassen van vluchtige organische stoffen. Een taai dossier, waar voor mij al vele andere zich in hadden vastgebeten en waar ik zelf al sinds 2011 mee bezig was. In de afgelopen 10 jaar zijn er stappen gemaakt, maar het gaat tergend langzaam. Het dossier is voor mij een enorm energielek geworden, mede door de nonsens antwoorden waar de rijksoverheid je het riet mee instuurt. Zelfs het bevestigen dat de conclusies die je trekt feitelijk juist zijn is het rijk een brug te ver. Als je al antwoord krijgt. De wijze waarop de overheid met het dossier om gaat heeft veel weg van wat telkens weer naar voren komt bij de mijnbouwschade in Groningen, bij de discussie over vliegvelden, stikstofemissies van wegverkeer en recent ook de toeslagenaffaire. Voor mij als geïnteresseerde en geïnformeerde burger valt daar niet tegenop te boksen, wat niet wegneemt dat mijn publicaties op Sargasso in combinatie met de contacten met de Kamerleden, raadsleden en statenleden de afgelopen 8 jaar wel invloed hebben gehad. Daarom ter afsluiting een overzicht van de successen die de afgelopen 8 jaar (meestal in stilte) zijn behaald.

Varend ontgassen: wat is het ook al weer?

Binnenvaartschepen met een vloeibare restlading ontgassen hun tanks. Als een lading is gelost, blijft er restlading achter. Schepen ontgassen dit restant in de tanks door het te verdampen met ventilatoren. De ladingdampen worden op deze manier uit de ladingtanks en leidingen naar buiten geblazen. Ontgassen gebeurt als het schip op weg is om opnieuw te laden. De tanks moeten dan schoon zijn. Dit is nodig als een schip een andere vloeistof in de tanks gaat laden. Bij ontgassen komen giftige ladingdampen vrij, voornamelijk vluchtige organische stoffen (VOS) als benzeen, tolueen, ETBE en MTBE (loodvervangers in benzine). Deze stoffen dragen bij aan luchtverontreiniging. Luchtverontreiniging is recent door de Wereld Gezondheidsorganisatie als kankerverwekkend geclassificeerd. Daarbovenop komt dat VOS-emissies effecten kunnen hebben op de gezondheid. De volgende effecten kunnen acuut of na langdurige blootstelling optreden:

• Aldehyden (formaldehyde, aceetaldehyde): slijmvlies irriterend,
• carbonzuren (mierenzuur, azijnzuur): irriterend en soms corrosief,
• koolwaterstoffen (tolueen, nonaan): narcotiserend, niereffecten bij sommige proefdieren,
• chloorkoolwaterstoffen (tri, tetra, per: ) narcotiserend, lever, nier,
• methyleenchloride: ernstige irritatie (vloeistof), branderig gevoel (damp),
• aromatische amines en nitroverbindingen (nitrobenzeen) methemoglobine vorming.

Verder zijn er een aantal VOS met specifieke effecten:

• Benzeen, aniline: effecten op het bloed en bloedvormend systeem,
• hexaan en MIBK perifere zenuwstelsel/neurotoxisch,
• benzeen, vinylchloride, butadieen, PAK: kankerverwekkend

Met ontgasinstallaties op de wal of op het schip kunnen schepen gecontroleerd worden ontgast.

Landelijke aandacht & RIVM past cijfers aan

Eind 2012 kreeg ik een afstudeerscriptie in handen over varend ontgassen van de inmiddels overleden Raymond Kastermans. Kastermans was op dat moment inspecteur gevaarlijke stoffen bij Rijkswaterstaat. Volgens zijn afstudeerscriptie lagen de emissiecijfers als gevolg van varend ontgassen door de binnenvaart veel hoger dan de officiële cijfers van het RIVM lieten zien, bovendien liet hij in de scriptie zien dat veel van de bestaande bezweringsformules een wassen neus waren. Een eerste concept publicatie hierover werd afgewezen door de redactie van Sargasso, omdat ik geen andere bronnen had die het rapport on the record wilde bevestigen. Dat Kastermans een ruimte voldoende voor de scriptie had gehaald gold uiteraard niet als argument. Groot was de pret toen CE Delft in 2013 een onderzoek publiceerde dat de cijfers van Kastermans bevestigde. De pret was compleet toen branchevereniging VNCI in een nieuwsbericht beweerde dat er juist sprake was van een daling van de emissiecijfers. Door steun van de hoofdredactie van Sargasso zorgde mijn publicatie voor Kamervragen van SP en GroenLinks. Voor zover ik kan nagaan de eerste Kamervragen over varend ontgassen sinds de vragen van het CDA naar aanleiding van de ontploffing van de Charlotte in 2004. Naar mijn mening een mooi succes, waarmee het onderwerp landelijk een plekje kreeg op de politieke agenda.

Het RIVM hield bij navraag vol dat hun cijfers juist waren. Ook vanuit mijn bronnen kwam het signaal dat het RIVM niet van plan was haar emissiecijfers bij te stellen. Groot was dan ook mijn verbazing toen het RIVM in alle stilte een draai maakte en de cijfers in 2014 alsnog aanpaste naar aanleiding van het CE rapport uit 2013. Een stille aanpassing zoals we die ook nu bij het aanpassen van Corona-adviezen rond ventilatie zien. Naar mijn mening niet handig, omdat het voeding geeft aan achterdocht. Een leidend kennisinstituut, zoals het RIVM, zou veel beter publiek wijzigingen kunnen toelichten. Waarmee ze rekenschap geven van het feit dat ze bereid zijn nieuwe inzichten te verweven in hun adviezen en cijfers.

Regiodeal varend ontgassen

In 2014 sloten het toenmalig ministerie van Infrastructuur en Milieu, de provincie Zuid-Holland en de provincie Noord-Brabant de regiodeal varend ontgassen. Onderdeel van deze regiodeal waren provinciale verboden op varend ontgassen Zuid-Holland en Noord-Brabant. Ondanks tegenwerking van de industrie werden deze provinciale ontgasverboden in 2015 van kracht. Een bijzonder moment was de workshop ontgassen waar de Europese brancheorganisatie er ter plaatse achter kwam dat Zuid-Holland en Noord-Brabant niet van zins waren om te wachten op een internationaal verbod op varend ontgassen. Gedurende de workshop zorgde dat voor wijziging van standpunt bij de Europese brancheorganisaties. Bij aanvang was hun devies eerst dat meer internationaal onderzoek nodig was naar alternatieven voor varend ontgassen, voordat internationale regelgeving verandert kon worden; gaandeweg veranderde dat in snel inzetten op internationale regelgeving. De provinciale ontgasverboden breidde zich uiteindelijk uit van Zuid-Holland en Brabant, naar Utrecht, Zeeland, Gelderland en Noord-Holland. Een ontwikkeling waar de publicaties op Sargasso aan bijdroegen en waarover ik met statenleden en ambtenaren uit bijna alle betreffende provincies contact heb gehad.

Mijn verbazing was groot toen het ministerie van I&M in 2018 bekend maakt dat de provinciale ontgasverboden niet rechtsgeldig waren, waarmee ze de regiodeal varend ontgassen aan de kant schoof. Ik weet dat de wijziging in standpunt ingegeven is door een advies van de landsadvocaat, een advies dat het ministerie tot vertrouwelijk heeft verklaard. De afgelopen 3 jaar heb ik meermalen vragen gesteld over de wijziging van opvatting, tot op heden zonder antwoord.

Zoals ik ooit nooit antwoord heb gekregen van de VVD Rotterdam of VVD Zuid-Holland op de vraag wat het verschil is tussen hun voorstel voor een regiodeal uit 2019 en de oorspronkelijke regiodeal uit 2014. Op Twitter kwam raadslid Dieke van Groningen niet verder dan de constatering dat je het probleem van ontgassen enkel door samenwerking kan oplossen. Op vragen over het verschil tussen haar voorstel en de regiodeal is ze nooit ingegaan. Ook vragen die Sargasso per email stuurde aan de Rotterdamse VVD fractie zijn bijna 2 jaar na dato nog steeds onbeantwoord.

@remcovvd heeft schriftelijke vragen gesteld nav het Rotterdamse initiatiefvoorstel "#ontgassen goed geregeld". Ook Europarlementariër @C_Nagtegaal en gedeputeerde @baljeuj pakken de handschoen op. Alleen door samenwerking op alle lagen kan je dit probleem oplossen! #Rotterdam

— Dieke van Groningen (@diekevgroningen) February 24, 2019

Ook al bleken de provinciale ontgasverboden niet handhaafbaar, ze brachten de onderhandelingen over aanpassing van de internationale verdragen wel in een stroomversnelling.

Landelijke media-aandacht

In de loop der jaren heeft Sargasso het onderwerp een aantal keer samen met landelijke media op weten te pakken. Zo leidde informatie die we boven tafel kregen tot publicaties samen met het Algemeen Dagblad en De Gelderlander. Ook had ik interviews met Vroege Vogels, FunX en NPO5. Los van Sargasso verenigde een aantal bewoners van de Krimpenerwaard zich in de vereniging Stop Ontgassen. Dankzij hen kwam er meer aandacht voor het onderwerp, onder andere in De Volkskrant waar columnist Toine Heijmans zijn verbazing uitsprak over ontgassen:

Dit land is in staat iedereen te bekeuren die een kilometer per uur te hard rijdt, maar tankers die chemische wolken uitblazen: ingewikkeld.

De Gelderlander wist het gerucht over ontgastoerisme, dat ik al jaren van bronnen hoorde, in 2019 bevestigd te krijgen. Ze kregen inzicht in de papieren van een van de grotere tankvaartrederijen, waarin openlijk gesproken werd over ontgassen van benzeen in Gelderland. Ook al gold er toen al twee jaar een provinciaal ontgasverbod.

Definitie dichtbevolkt gebied

Al in 2013 schreef ik voor Sargasso dat er geen definitie bestaat van dichtbevolkt gebied in Nederland. Het verbod om varend te ontgassen in dichtbevolkt gebied is daarmee jarenlang een betekenisloze bezweringsformule geweest om burgers gerust te stellen. Vanuit het ministerie van VROM en haar opvolgers en vanuit de Inspectie Leefomgeving en Transport is daar altijd vakkundig om heen gekletst bij beantwoording van vragen. In 2019 bleek Sargasso al die tijd wel degelijk gelijk te hebben. Het ministerie stuurde toen namelijk op verzoek van SP, GroenLinks en PvdD een Kamerbrief over de vormgeving van de handhaving varend ontgassen in het najaar van 2019 en met bepaling in welke gebieden een ontgassingsverbod geldt. De bijlage geeft aan welke invulling de Inspectie Leefomgeving en Transport (ILT) geeft aan het begrip ‘dichtbevolkt’ voor toezicht en handhaving bij varend ontgassen. Bijzonder, want varend ontgassen in dichtbevolkt gebied was ook in 2013 al verboden. Net als ontgassen van benzine, ontgassen bij bruggen en ontgassen in sluizen. Wat ook bijzonder is is dat er twee locaties voor stilliggend ontgassen in de bijlage staan in Rotterdam en Amsterdam. Locaties in provincies waar al jaren een provinciaal ontgasverboden geldt. Waarom er dan nog locaties zijn voor stilliggend ontgassen? Ook staat er 5 jaar na de regiodeal pas één locatie voor gecontroleerd ontgassen op de kaart.

Naar aanleiding van de brief van het ministerie publiceert Sargasso op 29 augustus een artikel waarin we Zeeland het gedoogwalhalla voor varend ontgassen noemen. Een term die D66 Kamerlid Rutger Schonis 3 dagen later overneemt in een interview met het AD. Het is een schrale troost voor de impact die de brief van I&W heeft op de markt voor verantwoord ontgassen in Antwerpen. Bronnen vertellen Sargasso dat deze bijna volledig is ingestort nadat het er op leek dat Zeeland buiten handhaving van het ontgasverbod zou gaan vallen. Waarom het ministerie met het internationaal verbod op varend ontgassen in aantocht ineens komt mee definitie voor dichtbevolkt gebied blijft gissen. Wat erger is is dat het ministerie bijna 6 jaar lang feitelijke en inhoudelijk vragen van Sargasso over dichtbevolkt gebied ontwijkt, terwijl we het al die tijd gewoon juist hadden. Een patroon dat we vaker zien in dit dossier en dat ook zichtbaar is in andere dossiers (stikstof, mijnbouwschade, toeslagenaffaire etc.).

Varend ontgassen in praktijk al verboden door ADN

Een ander punt dat ik al in 2019 agendeerde na een tip van Stop Ontgassen is dat het nieuwe ADN (het Europees verdrag inzake het internationale vervoer van gevaarlijke goederen over de binnenwateren) ontgassen, beluchten en inertiseren enkel nog toegestaan is via het manifold van het schip (het leidingennet tussen de tanks en naar de laadpunten). De nieuwe ADN regels geven  de voorkeur aan gesloten systemen om te ontgassen, of aan het aanzuigen van schone lucht via het manifold. Deze nieuwe regels zijn onder andere ontwikkeld op basis van werkgroep paper 2017/47 (pdf), dat is opgesteld door het ministerie van Infrastructuur en Water, het Centraal Bureau voor de Rijn- en Binnenvaart (CBRB) en de European Barge Union (UBU). Ze kunnen dus niet geheel onbekend zijn op het ministerie van I&T. Onderstaande video, van het ministerie, het CBRB en de EBU, legt uit hoe de nieuwe regels werken:

Bij navraag hierover bij het ministerie van I&W bleef het ministerie er op wijzen dat eerst het CDNI (het Europees verdrag inzake de verzameling, afgifte en inname van afval in de Rijn- en binnenvaart) moet worden geratificeerd en in nationale wetgeving omgezet. Dat dit niet klopt blijkt wel nu de inspectie leefomgeving en transport (ILT) inmiddels de ADN regels handhaaft en boetes uitdeelt als schippers buiten de manifold om ontgassen.

Ontgassingsinstallaties

In 2013 heb ik samen met een medebewoner uit Hoek van Holland geprobeerd aandacht te vragen voor een oplossing voor deze hoge emissies, die zich concentreren in havengebieden en langs vaarwegen, bij de toenmalige Ministeries van Economische Zaken en VROM. Het idee was om een stichting of coöperatie op te richten, deze zou bedrijven inhuren om de schepen gecontroleerd te ontgassen met behulp van een ontgassingsinstallatie. De teruggewonnen gassen wilde we terug op de markt brengen, waarmee we de kosten voor schippers laag konden houden. Het ministerie van VROM blokkeerde deze oplossing, omdat het teruggewonnen gas in hun ogen geen product maar afval was. Wat wel kon volgens het ministerie was de teruggewonnen gassen naar Antwerpen transporteren om daar tot product te laten verwerken via een condensatieproces. Waarom dat dan niet rechtstreeks in Nederland kon tijdens het terugwinnen van de ladingdampen met een condensatieproces kon het ministerie niet uitleggen. Ook kon het ministerie niet uitleggen hoe het kon dat de ladingdamp in de tanks van een binnenvaartschip geen afval is, maar na terugwinning wel. Logisch, want als het ministerie de ladingdamp in het binnenvaartschip als afval zou bestempelen had ze moeten handhaven. Afval dumpen mag namelijk niet. Bijna 7 jaar later bleek dat er nog steeds onenigheid is tussen de verschillende havens in Nederland over de vraag of de teruggewonnen ladingdamp afval of restproduct is. Dat is geen succes, eerder terugkerende koppijn, want terwijl de havensteden discussiëren kunnen hun bewoners letterlijk de kanker krijgen van de emissies van varend ontgassen. In het ongasdossier is het betere (alle emissies de lucht uit) nog steeds de vijand van het goede (50% of meer de lucht uit).

Openstaande punten

Het dossier varend ontgassen wemelt nog van de openstaande punten. Inconsistenties en vreemde redeneringen die vragen om een gedegen aanpak van een onderzoeksjournalist of een natuurbeschermingsclub. Zo heeft de minister eerder dit jaar aangegeven dat ontgassen bij Natura 2000 gebieden toegestaan is, omdat het geen negatieve gevolgen heeft voor deze gebieden. Daar zou ik nog wel eens een proefzaak over willen starten met een goede milieu- of natuurrecht advocaat. Ik kan me namelijk werkelijk niet voorstellen dat het uitblazen van honderden kilo’s benzeen of MTBE zonder effect op de natuur is. Ook de ontwikkelingen rond de regiodeal uit 2014, met de plotselinge draai van het ministerie vormt zo’n los eindje waar ik nog wel eens een stevig Wob-verzoek op zou willen loslaten. Een laatste open eind is hoe het kan dat de discussie over vergunningverlening aan ontgassingsinstallaties sinds 2013 nauwelijks een stap verder is gekomen.

Varend ontgassen is een taai dossier. Vol met jargon, halve waarheden en met ambtenaren die blijkbaar niet meer naar waarheid mogen antwoorden op vragen van bewoners. Dat laatste is niet uniek voor dit dossier, de hele landelijke overheid lijkt steeds meer als een ministerie van waarheid te gaan functioneren. Waarbij in het beste geval niet gejokt wordt, maar ook niet het volledige verhaal wordt verteld. Niet aan de Tweede Kamer en niet aan burgers. Als je vervolgens een Wob-verzoek indient loop je grote kans dat stukken als vertrouwelijk of persoonlijke beleidsopvatting van een ambtenaar worden bestempeld. Het vertrouwelijke rapport van de landsadvocaat behoort daar naar mijn mening hoe dan ook niet toe, het is de basis geweest voor een draai in het beleid. Om die draai in beleid te kunnen reconstrueren is publiek maken van het advies van de landsadvocaat noodzakelijk.

Zelf hou ik dit dossier voorlopig voor gezien. Ik ben klaar met de ontwijkende antwoorden. Ik durf de voorspelling echter wel aan dat over 5 of 10 jaar als het internationale ontgasverbod al lang van kracht is naar buiten gaat komen dat er nog steeds varend ontgast wordt.