Tsjechische premier Andrej Babiš nog steeds aan de macht

ANALYSE - Dertig jaar na de bevrijding van het sovjetcommunisme overheerst de bitterheid.

Vorige maand demonstreerden in de Tsjechische hoofdstad Praag meer dan een kwart miljoen mensen tegen hun premier. Het was de grootste demonstratie sinds de omverwerping van het communisme, dertig jaar geleden. De demonstranten, die op dezelfde plek bijeen kwamen als in november 1989, eisten het vertrek van premier Babiš vanwege een corruptie-affaire waarin zijn bedrijf Agrofert misbruik maakte van EU-gelden. Een paar dagen na de demonstratie overleefde de premier na een zeventien uur durend marathondebat een vertrouwensvotum. De regering, een minderheidscoalitie van Babiš’ eigen partij ANO en de sociaal-democraten, met gedoogsteun van de communisten, bleef nog net overeind met 85 parlementsleden die stemden voor het vertrek van Babis en 85 leden tegen.

De regeringscrisis in Tsjechië is daarmee echter nog niet opgelost omdat de sociaal-democraten vervolgens de vervanging van de minister van cultuur Antonin Staněk eisten. Ook wegens corruptie. Bemiddeling van president Zeman leverde tot nu toe geen soelaas. De sociaal-democratische leider Hamáček dreigt nu alsnog met zijn partij uit de regering te stappen.

Babiš als symptoom

Het commentaar van taz, het linkse Duitse dagblad, op de onrust in Tsjechië is dat een man als Babiš staat voor alles wat er in dertig jaar in de voormalige communistische landen is misgegaan. Hij maakte deel uit van het regime waar dertig jaar geleden tegen gedemonstreerd werd. Nu is hij multimiljonair en de gekozen premier van het land dat zich net als sommige buurstaten ontwikkelt in de richting van een autoritaire staat. En de polls wijzen er niet op dat hij het vertrouwen van zijn kiezers verloren heeft. Ook in de andere Oost-Europese landen is de liberale democratie nog steeds zwak. Een groot deel van de bevolking stemt op rechtse, nationalistische partijen die nogal eens in botsing komen met de principes en waarden van de rechtsstaat. Hoger opgeleide jongeren kiezen er steeds vaker voor te emigreren naar het westen. Wat ging er mis?

Integriert doch erst mal uns!

Petra Köpping (SPD), minister voor Integratie in de Oost-Duitse deelstaat Saksen, schreef vorig jaar een boek met deze titel over dertig jaar hereniging van Oost- en West-Duitsland. Ze ontleende die titel aan een opmerking van iemand tijdens een openbaar debat over de integratie van vluchtelingen. De opkomst van Pegida en de AfD kun je niet verklaren uit de komst van grote aantallen vluchtelingen. De ontevredenheid over de achterstelling van Oost-Duitsland, de vele bedrijfssluitingen en de werkloosheid, is er al veel langer en het feit dat er in het westen niet of nauwelijks op wordt gereageerd schept de voedingsbodem voor het rechtspopulisme. De komst van immigranten heeft de bestaande bitterheid alleen maar vergroot. „De mensen waren daar totaal niet op voorbereid. Dat geldt voor heel Duitsland, maar in het oosten kwam de woede bovenop de bitterheid over de tijd na de Wende.”

Waarheidscommissie

Köpping wijst in haar boek op de enorme overdracht van rijkdom van oost naar west na de Wende door de privatisering van staatsbedrijven en onroerend goed via de Treuhand-organisatie. Oost-Duitsland werd onder een neoliberaal regime gebracht dat tot die tijd ook in West-Duitsland nog niet bestond. Het heeft van de ene dag op de andere een enorme impact gehad op de hele leef- en werkomgeving van de Oost-Duitsers en op hun gevoel van eigenwaarde, schrijven Eszter Kováts and Katerina Smejkalova in een bespreking van Köpping’s boek. Volgens hen verklaart dat ook veel van de opkomst van het populisme en het nationalisme in andere Oost-Europese landen. Bij alle verschillen tussen de voormalige sovjet-satellietstaten is bitterheid een gevoel dat bij velen overheerst in hun evaluatie van afgelopen dertig jaar.

Köpping wil dat er waarheidscommissies komen, die alsnog moeten onderzoeken hoe dit soort bedrijfssluitingen precies zijn verlopen. „Het gaat mij niet om schuld of bestraffing. Maar de mensen in het oosten willen eindelijk erkenning van wat er gebeurd is.” Zij is ervan overtuigd dat de ontevreden Oost-Duitser niet terugverlangt naar de DDR. „Men vindt democratie nog steeds het beste systeem. Maar de mensen hier hebben het gevoel dat hun problemen door de politiek niet worden waargenomen, laat staan opgelost.”

Nationalisme

Wat Köpping, Kováts en Smejkalova laten zien is dat je voor een verklaring van het populisme en nationalisme in Oost-Europa niet alleen naar de politieke leiders moet kijken. Er is ook een draagvlak voor de stroming die zij vertegenwoordigen. Het succes van Babiš, Orbán, Kaczynski en anderen heeft volgens de Bulgaarse filosoof Krastev vooral te maken met de behoefte bij de bevolking aan het herwinnen van eigen waarde na een periode waarin het westen in alles de maatstaf was. De angst voor een ‘exit uit de geschiedenis’ van hun land en cultuur stimuleert bij veel kiezers het nationalisme en de afkeer van vreemdelingen en daar spelen hun leiders graag op in (net als in andere Europese landen trouwens).

De afstand die de laatste jaren gegroeid is tussen de regeringen van de Oost-Europese lidstaten en de rest van de EU wordt door sommigen geweten aan de invloed van Rusland. „We moeten voorkomen dat Poetin onenigheid zaait tussen vrienden in de NAVO”, zei de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken Mark Pompeo begin dit jaar bij een bezoek aan Oost-Europa. Als het om de leiders en hun kliek van oligarchen gaat zijn Pompeo’s zorgen terecht. De Tsjechische president Zeman onderhoudt goede relaties met de Russische leiders. Orbán weet de weg ook te  vinden. Aan de andere kant moet Polen niets van de Russen hebben. Maar buiten het netwerk van oligarchen is het moeilijk voorstelbaar dat een lange tijd gekoloniseerde bevolking zal toestaan dat de democratie wordt ingeruild voor een nieuw soort satellietstaat. Dat hebben de vele demonstraties in heel Oost-Europa de afgelopen maanden wel laten zien.

Piraten

De Tsjechische demonstranten putten moed uit de ontwikkelingen in buurland en voormalig broederland Slowakije. Daar heeft de val van de autoritaire Slowaakse leider Fico na de moord op de journalist Jan Kuciak en zijn vriendin een liberale beweging in gang gezet die resulteerde in de verkiezing van de anti-corruptie activist Zuzanna Čaputová als eerste vrouwelijke president. In Tsjechië vormt de Piratenpartij de tegenhanger van het rechtspopulisme. In de polls staan de Piraten met 18,5% nu op de tweede plaats, na ANO. Mocht de regering binnenkort vallen dan staan zij klaar om het land in alle uithoeken te overtuigen van het feit dat er een alternatief is voor Babiš.