serie

Politiek zonder partijen

Foto: © Sargasso
Foto: © Sargasso

Komt er iets terecht van tegenmacht en dualisme?

ANALYSE - Tjeenk Willink schetste het al. Je moet niet verwachten dat een cultuur die in decennia is gegroeid in een paar maanden verdwenen is. En een regeerakkoord op hoofdlijnen verandert iets, maar, in zijn woorden: als de controleur (de Kamer) niet verandert, zal ook de gecontroleerde (het kabinet) dezelfde blijven. Tegenmacht en dualisme veronderstellen dat de Tweede Kamer zich als onafhankelijke macht opstelt. Nu zijn de controleur en de gecontroleerde daarvoor te zeer met elkaar vervlochten. Het vlechtwerk is in handen van de politieke partij.

Over die vervlechting gaat dit artikel en over dualisme dat een vorm van ontvlechting is. Het eindigt met verschillende voorstellen om dat dualisme te vergroten. Een aantal daarvan kwam reeds in het publieke debat langs, zoals een regeerakkoord op hoofdlijnen. Maar ze zijn niet allemaal van voldoende kaliber om langdurige verandering te bewerkstelligen.

Ollongren en het kroonjuweel van D66

Terugkijkend moet gezegd worden dat Kasja Ollongren op een wel heel uitzonderlijke manier de belangrijkste kroonjuweel van D66 opnieuw glans heeft gegeven. Zelfs zonder het zo bedoeld te hebben leidde ze een discussie in over democratische vernieuwing, die ook in ’66 werd gevoerd. Het gebrek aan dualisme klonk toen zo:

“Het parlement kan niet functioneren. De meerderheid van de parlementsleden behoort tot de coalitiepartijen. Dat maakt hun positie zwak en onvrij. Ze zijn meer betrokken bij het bestendigen van de coalitie dan bij de belangen van de kiezers. En de ministers weten dat. Ze kunnen er misbruik van maken. U weet dat ze dat soms doen.”

Foto: © Sargasso

Nieuwe Kamerleden die de grondwet naast zich neer leggen

ANALYSE - Het lijkt toch weer gelukt. Ondanks alle tegenstellingen tussen links en rechts, jong en oud, voorstanders en tegenstanders van feiten. Samen zijn we er weer in geslaagd 150 nieuwe kamerleden te kiezen. Als Baudet niet alsnog het draaiboek van Trump erbij pakt, kan de kiesraad vrijdag, zonder te worden gestoord door binnendringende activisten, de uitslag vaststellen. De nieuwe Tweede Kamer kan dan geïnstalleerd worden.

In dit artikel, onderdeel van de serie politiek zonder partijen, meer over wat er volgt na die installatie. Want de meerderheid van de Tweede Kamerleden zal als één van de eerste activiteiten de grondwet naast zich neer leggen.

Bij de installatie leggen Kamerleden een eed of belofte af, zoals artikel 60 van de Grondwet voorschrijft: “Op de wijze bij de wet voorgeschreven leggen de leden van de kamers bij de aanvaarding van hun ambt in de vergadering een eed, dan wel verklaring en belofte, van zuivering af en zweren of beloven zij trouw aan de Grondwet en een getrouwe vervulling van hun ambt.”

Kamerlidmaatschap is bij grondwet een individuele zaak

Die eed, of belofte is een individuele aangelegenheid, zoals het kamerlidmaatschap zelf dat ook is. Het mandaat is een individueel mandaat. In de woorden van historicus Geerten Waling in zijn boek zetelroof: “De kiezer stemt niet op een partij […] Het mandaat wordt verstrekt door de kiezer, voor de termijn van vier jaar […], aan de individuele kandidaat.” Dat is ook zichtbaar op het stembiljet. Want je kunt niet op een partij stemmen, louter op individuele kandidaten. Hoewel ze meestal wel lid zijn van een partij.

Foto: © Sargasso

De waarde van politieke partijen

ANALYSE - Veel positieve geluiden over politieke partijen in de reacties op inleiding, deel 1 en 2 van deze serie politiek zonder partijen. En denkend over alternatieven voor partijpolitiek is het natuurlijk goed ook te kijken naar de argumenten die voor politieke partijen pleiten. Op welke manier zijn politieke partijen van waarde voor onze democratie? En als we het kind niet met het badwater willen weggooien, wat is dan het goede dat behouden moet blijven?

Drie uit de reacties voortkomende punten wil ik eruit lichten. (1) politieke partijen brengen een soort structuur aan die er niet is als je alleen maar individuele kamerleden hebt. (2) politieke partijen zorgen voor een goede selectie aan deskundige mensen in de Tweede Kamer. (3) politieke partijen verzamelen mensen rondom een mensbeeld en ideologie en belichamen zo een gedachtengoed dat los staat van individuele politici.

1. Partijen structureren

In de jaren 80 hadden we twee hele grote partijen, het CDA en de PvdA, het middelgrote VVD en dan nog wat kleine partijtjes. Een politiek debat betekende dan al snel een debat tussen de twee, of drie grote partijen. Dat is overzichtelijk voor de kiezer. Die heeft snel zicht op wat de partijen die het uiteindelijk voor het zeggen krijgen op de belangrijke thema’s willen. En op wat het voor hem of haar betekent. Ook voor de media is een klein aantal grote partijen een voordeel, bijvoorbeeld bij het organiseren van debatten. Een beperkt aantal partijen en sprekers, die dan ook tijd en ruimte hebben om hun ideeën naar voren te brengen. Een onmiskenbaar voordeel van een bestel met enkele (grote) politieke partijen, dat overigens niet meer bestaat.

Foto: © Sargasso

Kan de Tweede Kamer meer volksvertegenwoordiging zijn?

ANALYSE - Onze democratie noemt men wel een representatieve, of indirecte democratie. Onze regering legt wetsvoorstellen niet direct aan de bevolking voor, maar aan de Tweede Kamer die ons representeert. Geen directe, maar indirecte democratie. Of eigenlijk toch niet, want er zit nog een laagje tussen. Een laagje dat nog meer afstand schept tussen de kiezer en dat wetsvoorstel: de politieke partij. Daarover dit tweede deel in de serie politiek zonder partijen.

Politieke partijen bepalen wie er op de kieslijsten komen en spelen dus een centrale rol bij de vraag wie het woord voert in de Tweede Kamer. Partijen zetten vacatures uit, stellen profielen op, selecteren de mensen en bepalen de lijstvolgorde.

Dat ook de politieke partij nog een rol speelt in de overdracht van de ‘wil van het volk’ betekent dat we eigenlijk over een indirecte indirecte democratie moeten spreken. Het betekent ook dat we de Tweede Kamer beter een partijvertegenwoordiging kunnen hebben. Kamerleden zitten daar namens hun partij. Het is geen volksvertegenwoordiging.

Pieter Omtzigt

Toch kun je best betogen dat zich onder die partijvertegenwoordigers, kamerleden bevinden die ook volksvertegenwoordiger zijn. Het klassieke hedendaagse voorbeeld is Pieter Omtzigt. Hij kwam in 2003 de Tweede Kamer binnen als partijvertegenwoordiger op nummer 51 op de lijst. Met een schamele 1010 stemmen. Hij kroop omhoog op de lijst, naar 37 in 2006, naar 29 in 2010. En toen vond de partij het genoeg.

Foto: © Sargasso

Een verkeerd soort loyaliteit

ANALYSE - Een fundamenteel probleem van partijpolitiek is een verkeerd soort loyaliteit. Over hoe die tot stand komt en met welke consequenties gaat dit artikel. Het vormt, na de inleiding, deel 1 van de serie politiek zonder partijen. Over hoe politieke partijen met goede bedoelingen de democratie saboteren. En over een alternatief voor partijpolitiek.

Wil je in Nederland de politiek in, dan is een gangbare eerste stap het partijlidmaatschap. Je wordt lid van een politieke partij. Hoe gaat dat? Uit ervaring kan ik niet putten, maar zo stel ik het me voor.

Je vindt politiek belangrijk en wilt erbij betrokken zijn. Je kijkt rond op de websites van partijen. Je aandacht wordt getrokken door een tweet of Facebookbericht van een politicus. Je leest een interview terug en bekijkt een optreden in een talkshow. Misschien lees je het hele partijprogramma. Waarschijnlijker lees je een klein stukje. Uiteindelijk bezoek je een partijbijeenkomst en wordt je overtuigt. Door de standpunten, de politici, of de aanwezige partijleden. Dan doe je wat slechts 2% van Nederland doet, je wordt lid van een politieke partij.

Loyaliteit

Vanaf dat moment maak je deel uit van de club. Je ontvangt blaadjes en mailtjes over waar de partij mee bezig is. De partijleider is jouw partijleider geworden, het partijprogramma jouw partijprogramma. En hoewel je daar eigenlijk nauwelijks iets voor hebt hoeven doen, verandert je blik van iemand die van buiten door het raam van de partij naar binnen kijkt, naar de blik van iemand die met gelijkgestemden binnen zit. Af en toe kijk je naar buiten en zie je de mensen die niet bij de club horen.

Foto: © Sargasso

Het probleem dat politieke partij heet

ANALYSE - De hoofdrolspelers in ons politieke stelsel zitten niet in de Tweede Kamer of het kabinet. Ze hebben daar wel afgevaardigden die als woordvoerder fungeren en hun standpunten naar voren brengen. Ze hebben een bestuur zonder mandaat van de Nederlandse kiezer. En ze bepalen op wie wij in maart mogen stemmen. Die hoofdrolspelers zijn de politieke partijen. Over hen gaat de reeks waar dit het startpunt van is. En over een alternatief. Want zou het niet fijn zijn om niet op een partij te hoeven stemmen?

OPMAAT

Een korte terugblik op 2020. Van politieke partijen zou je kunnen denken dat ze zich ophouden in de coulissen van het politieke toneel. Maar ook in het afgelopen jaar waren ze weer regelmatig op het hoofdpodium te vinden. Voor sommige van hen was het een turbulent jaar. Partijfolklore in vijf bedrijven.

50 Plus

Voorjaar 2020. Terwijl Nederland druk bezig is overrompeld te worden door een pandemie, zit 50 Plus niet stil. Vanaf eind 2019 wordt er samengewerkt met Femke Merel van Kooten-Arissen, het afgesplitste kamerlid van de Partij voor de Dieren. Een op het oog constructieve samenwerking, wat ongebruikelijk is in ons partijpolitieke landschap. Versplintering komt als tijdverdrijf vaker voor, zeker onder ouderenpartijen. Maar het duurt niet lang voordat 50 Plus zich herpakt en Henk Krol, zijn grote talent aanwendend, de partij vakkundig de sloot in begint te fietsen. De vele episodes van persoonlijke onmin en kinnesinne die volgen zijn de vergetelheid waardig. Het heeft met politiek weinig van doen.