ANALYSE - Culturele beschouwingen over PRISM leggen vooral het verband met de boeken 1984 van George Orwell en Het proces van Franz Kafka. In A Clockwork Orange staat misschien wel de belangrijkste aanname centraal wanneer je überhaupt in een samenleving zonder overheidsdwang wilt leven, legt Ralf de Jong uit.
Een vrije, open samenleving zoals de onze leidt automatisch tot een risicovolle samenleving. Dit stelde Rob Wijnberg afgelopen zomer in De Groene Amsterdammer. Het gedrag van de zeven miljard individuen op deze aardbol valt nauwelijks te sturen op een manier waardoor geen gevaar voor de ‘collectieve veiligheid’ dreigt. Dit kan alleen wanneer de staat daarvoor de vrije samenleving opoffert door van alles te verbieden – van vliegtuigen en heggenscharen tot de voetbalwedstrijd Ajax-Feyenoord.
Literaire betekenis
Zoals bekend probeert de NSA met PRISM de risico’s in de samenleving ieder geval te verkleinen door de privacy van burgers op te offeren. Een vergelijking met de samenleving in 1984 van George Orwell lag vanuit literair perspectief direct voor de hand aangezien de staat (ook) hier het leven van zijn burgers probeert te domineren door hen dag en nacht te bespioneren.
De wereld uit Franz Kafka’s klassieker Het proces geeft goed de hopeloosheid van het individu weer wanneer hij niet de regels van het rechtssysteem kent. Of wanneer hij zoals de hoofdpersoon Jozef K in Het proces niet weet voor welke misdaad de politie hem arresteert. Volgens de Amerikaanse rechtsprofessor Daniel Solove problematiseert het zo de machtsrelatie tussen de staat en haar burgers, bijvoorbeeld wanneer de NSA dankzij PRISM over meer informatie van jou beschikt dan je zelf weet.
A Clockwork Orange benadert daarentegen een heel ander aspect. Wanneer je PRISM beschouwt als een manier om de risico’s in de samenleving te elimineren, waar leidt dit uiteindelijk toe?
Medische ingreep
In een ultieme poging om het terrorisme van jeugdbendes in de Britse steden te stoppen, besluit de overheid in Jorge Anthony Burgess´ roman te experimenteren met een nieuwe aanpak van criminaliteit. Niet langer legt de overheid een gevangenisstraf op voor de moord die jeugddelinquent Alex, de hoofdpersoon van de roman, heeft gepleegd. In plaats daarvan ondergaat hij een medische ingreep.
Wanneer Alex voortaan aanstalten maakt tot een gewelddadige handeling, wekt de gedachte hieraan golven van heftige misselijkheid bij hem op. Dit nare gevoel verdwijnt pas wanneer hij ‘juist’ (dus niét gewelddadig) denkt of handelt. Alex beschikt daarmee niet langer over een vrije wil; hij kan zichzelf bijvoorbeeld ook niet verdedigen wanneer enkele bejaarden mannen hem in elkaar slaan.
Mechanische schepping
De vrije wil, de beschikking over je geest en het vermogen om te handelen naar jouw persoonlijke voorkeuren, is volgens Alex een voorwaarde voor het mens-zijn. De staat mag jou daarom geen wetten of voorwaarden opleggen die horen bij een mechanische schepping; anders ben je niets anders dan een ‘opwindsinaasappel’, zoals Alex na de medische ingreep.
Waar het medische programma in A Clockwork Orange de vrije wil van het individu ondergraaft, beperkt PRISM je privacy en vrijheid – indien je niet wil dat de Amerikaanse overheid je mail- en telefoonverkeer kan volgen. De overeenkomst tussen de twee maatregelen ligt in hun doel: het terugdringen van de risico’s in de samenleving als gevolg van geweld van jeugdbendes of terroristen. Deze risico’s zijn echter juist een onvermijdelijke consequentie wanneer je een vrije wil hebt en kunt handelen naar jouw verlangens, concludeert Alex aan het einde van Burgess’ roman.
PRISM brengt de risico’s op een terroristische aanslag niet terug tot nul omdat een staat zoiets nooit kan realiseren zonder van iedere burger een opwindsinaasappel te maken – zonder daarbij de vrije samenleving op te offeren. In je jeugd ben je nu eenmaal een speelgoedpoppetje dat overal tegenaan botst en moet leren van zijn fouten; dat is Alex’ – misschien wat naïeve – conclusie aan het einde van het verhaal. Dit voortdurend botsen van mensen zal volgens hem in een vrije samenleving altijd doorgaan. Zelf wanneer burgers bereid zijn om weer wat vrijheid en privacy weg te geven aan een overheid die de collectieve veiligheid wil garanderen.
Reacties (10)
Jorge Burgess? Volgens mij heette hij Anthony Burgess.
http://nl.wikipedia.org/wiki/Anthony_Burgess
Wie zei ook alweer: ‘Ik heb niets te verbergen maar dat hoeven zij niet te weten.’? En tsja, velen zouden een maatschappij willen zien waarin men leeft volgens ‘bepaalde waarden en normen’. Maar wiens waarden en normen dan? Die van mijn buurman? Die van Moeder Teresa of die van Adolf Hitler? Die van Mark Rutte of die van Fred Teeven? Zij de normen van Lenie ’t Hart een perfecte maatstaf of kunnen wij beter leven volgens de grondregels van de moeder van een F-junior van de IJselmeervogels? En wie zou dat moeten bepalen? Blijft lastig.
De “Orange” staat voor de kleur niet voor het fruit!
Weer zo’n artikel vol met fouten en totaal verkeerde interpretaties. Waar is de digitale prullenbak?
Jammer dat deze kritiek hier vrijwel enkel op afluisteren wordt gegeven. De rest van de tienduizenden wetten beheersen ons leven veel meer, voorbeelden genoeg die ik kan geven.
De parallel die hier getrokken wordt kan op vrijwel alles betrokken worden, overal nemen mensen maatregelen om risico’s te verkleinen. Deze kritiek is dus een kritiek op vrijwel al ons handelen, van verplicht het aanzetten van auto lampen tot een verbod op vuurwapens.
Gedachte dodende cliché’s heeft een filosoof dit soort logica genoemd.
@3: In de Nederlandse vertaling van Harm Damsma en Niek Miedema wordt wel degelijk verwezen naar ‘sinaasappel’. Zie bijvoorbeeld pagina 34: “Dat is een knap gloepige titel. Wie heeft er nou ooit van een opwindsinaasappel gehoord?”
@5: “Gedachte dodende cliché’s heeft een filosoof dit soort logica genoemd.”
Toch wel moedig dat je dat onder je eigen verhaal schrijft.
De gelijkenis met Kafka en Orwell mis ik.
Kern is juist dat de overheid zegt de vrije burger en vrije maatschappij te behouden met een alles omvattend toezicht en bijbehorende regelgeving. Een netwerk dat verder gaat dan een verruiming van het strafrecht met aanvullende ingrepen.
@8: “Een netwerk dat verder gaat dan een verruiming van het strafrecht met aanvullende ingrepen”
Je bedoelt dat ze in de toekomst voor het electronisch huisarrest die enkelbanden niet meer nodig hebben, omdat ze toch altijd weten waar je bent?
Dat is natuurlijk wel makkelijk ja. En een hele besparing.
De vrije wil. Sowieso fictie, of toch niet? Kan je willen wat je wil/kan je bepalen wat je wil?
Is iemand die ‘van nature’ misselijk wordt als hij eraan denkt jonge meisjes te verkrachten minder vrij dan iemand die dat niet zo ervaart, iemand die onder invloed van drugs juist dergelijke remmende ervaringen niet heeft heeft of iemand die door een medische ingreep misselijkhid ervaart als hij eraan denkt? Of is het punt waar het om draait niet of de wil vrij is, maar wie op welke manier die wil mag sturen?