Recensie Zomergasten Reinbert de Leeuw

RECENSIE - Er klonk een stukje uit de beroemdste aria uit de Matthäus Passion. Onze twintig weken oude kat kwam een kijkje nemen. Hij bleef onbewogen naar de tv kijken terwijl een jonge jongen Erbarme Dich, Mein Gott zong in het laatste fragment van Zomergasten. Reinbert de Leeuw zei dat de muziek van Bach het hoogste was dat een menselijke geest ooit heeft bereikt en ooit zal bereiken. 

diep gelovig
Ik had tijdens deze avond al een paar keer eerder aan de diep religieuze Bach moeten denken. Bijvoorbeeld toen er een bijzonder fraai fragment over de voor mij onbekende Olivier Messiaen voorbij kwam. Deze Franse componist trok samen met zijn vrouw de bossen in om naar vogels te luisteren. Als hij een interessante zangpartij hoorde, schreef hij het razendsnel op. En omdat hij een man van zijn tijd was, zoals hij het zelf zei, liet hij zijn vrouw dezelfde zangpartij met een bandrecorder opnemen. Thuis beluisterde hij de tapes en schreef hij de zangpartij nogmaals uit. Vervolgens combineerde hij de twee partituren en zo kwam hij tot een compositie.

Aan het eind van zijn leven schreef Messiaen een opera over zijn grote voorbeeld, Sint Franciscus van Assissi, de middeleeuwse heilige die met vogels praatte. De Leeuw liet een stuk uit de opera zien, waarin Franciscus in katzwijm valt vanwege de verbluffende schoonheid waarmee de aartsengel zingt. Om iets van zulke eenvoudige schoonheid te durven componeren, zei Reinbert de Leeuw, moet je wel diep gelovig zijn. Hij zou dat, met al zijn intellectuele remmingen, nooit kunnen.

Urgentie
Wat later op de avond maakten wij kennis met de Russische componiste Galina Oestvolskaja. In 2005, als ze gefilmd wordt, is ze 86 jaar oud. Het stuk dat in de documentaire centraal staat, Schreeuw in het heelal, schreef ze in de jaren ’40 toen Stalin aan de macht was. De Leeuw, die haar stukken heeft uitgevoerd, vertelde dat de pianopartijen geregeld fysiek pijn doen. Soms moet je 48 keer achter elkaar met je knokkels op de toetsen rammen. En terwijl we de piano horen hameren roept een zanger iets over erbarmen en genade. Het is niet om aan te horen, maar de urgentie valt niet te ontkennen. Ook hierin klinkt ontegenzeggelijk de overgave aan iets hogers door.

Wil je werkelijk iets van belang kunnen componeren dan moet dat geloof in het hogere er zijn, lijkt het. Zonder reserves. Vandaar dus wellicht dat Reinbert de Leeuw zich liever toelegt op het uitvoeren van muziek waarvan hij vindt dat het gehoord moet worden. Dan wordt dat het hogere. Zoals hij aan het eind van de avond, voordat het fragment uit de Matthäus Passion begon, een collega-componist citeerde: “We kunnen niet allemaal in God geloven, maar wel in Bach.”

het persoonlijke leven van Reinbert de Leeuw
Over het persoonlijke leven van Reinbert de Leeuw kwamen wij zo goed als niets te weten. Hij was daar ook heel helder in: daar wilde hij niks over loslaten. Heel even kwam zijn jeugd ter sprake. Toen Wilfried de Jong vroeg of de vroege dood van zijn ouders de keuze om voor de muziek te gaan (een keuze die niet voor de hand lag) eenvoudiger maakte, wimpelde De Leeuw die vraag weg. Het interesseerde hem niet. Later op de avond, naar aanleiding van een fragment uit Lars von Triers Europa (de keuzefilm) met daarin de actrice Barbara Sukowa, waarmee Reinbert de Leeuw gewerkt scheen te hebben, vroeg De Jong of hij ooit verliefd op haar was geweest. De Leeuw bekende, maar daar wilde hij het bij laten. De Jong vroeg of hij zich ooit had overgeleverd aan de liefde. De Leeuw wilde er niet op ingaan. De Jong vroeg of de overgave aan de muziek wellicht de overgave aan de liefde in de weg stond. De Leeuw vond het psychologie van de koude grond. Hij had geen zin om zijn privéleven voor de camera te bespreken. Wilfried de Jong liet het er bij.

geen weg terug
Reinbert de Leeuw had het voorafgaand aan de uitzending al gezegd: Zomergasten is verreweg het meest interessant als de gast één verhaal vertelt. Zijn verhaal zou over muziek gaan. Dat De Leeuw een gigantische kennis heeft en met heel veel elan kan vertellen hielp zeer om dat ene verhaal boeiend te houden. Hij maakte me deelgenoot van zijn fascinatie, waardoor ik zijn wereld wat beter ging begrijpen. Vooral zijn uitleg over Schönberg vond ik verhelderend. Hoe die, ergens aan het begin van de twintigste eeuw, de gangbare wetten vaarwel zei en de stap naar het atonale maakte. Tot zijn eigen verdriet, want de autodidactische Schönberg hield zoveel van het soort muziek dat hij nu nooit meer zou kunnen componeren. Hij was een nieuwe weg ingeslagen en er was geen weg meer terug. Hij had iets kapot gemaakt wat hem dierbaar was.

Al vaker rees bij mij de vraag waarom je voor je plezier naar sommige van die stukken zou luisteren. Het deed me aan zelfkastijding denken. Toen Wilfried de Jong opmerkte dat de muziek van Oestvolskaja zich niet echt leende om op zondagmiddag lekker even een cd’tje van op te zetten, bekende Reinbert de Leeuw eigenlijk nooit naar muziek te luisteren. Wilfried de Jong viel van zijn stoel. En ik ook wel eerlijk gezegd. Maar De Leeuw bleef er bij: hij was geen luisteraar. Hij was er om de muziek uit te voeren, anderen moesten maar luisteren. Tegelijkertijd sprak hij geregeld over de sublieme schoonheid van bepaalde muziekstukken en over uitvoeringen die hem tot tranen toe konden roeren. Maar kennelijk had dat niks met luisteren te maken. Het deed me denken aan natuurkundigen die geroerd kunnen raken door de elementaire schoonheid van een formule.

Reinbert de Leeuw beschreef zijn leven als een zoektocht. Een zoektocht naar het raadsel van de muziek. Hoe het kan dat simpele, alledaagse harmonieën je in vervoering kunnen brengen. In een van de fragmenten speelde Svatoslav Richter een sonate van Schubert. De wat bonkige kale Rus die met veel gevoel de pianotoetsen beroerde leek zelf niet helemaal aanwezig. Daar was het De Leeuw om te doen. Richter wist zichzelf weg te cijferen. Er zat niets tussen hem en de muziek. Hij werd de muziek. In het fragment vertelde Richter, die naar zichzelf had zitten luisteren, dat hij het niet om aan te horen vond. “Ik mag mezelf niet”, bekende hij. Alsof hij het nooit goed kon doen in de ogen van het hogere.

Er zat op de een of andere manier een religieus randje aan deze avond. Had ik toch het gevoel dat Reinbert de Leeuw mij iets vertelde wat hij niet van tevoren had bedacht.