Tussen chaos en geluk | Zomergasten met Pierre Bokma

RECENSIE - Het werk van een Zomergasten-recensent is in wezen eenvoudig. Hij kijkt drie uur naar de uitzending. Neemt een kop koffie. Schrijf op wat hij gezien heeft. En plakt er een oordeel op. Hij doet z’n best zich nederig op te stellen. Vooral niet denken dat zijn stuk belangrijker is dan de uitzending die hij beschrijft. Diep van binnen weet hij ook wel dat de slechtste aflevering van Zomergasten (met Frans de Waal bijvoorbeeld) van meer belang is dan zijn beste kritiek. Hij probeert wel echt recht te doen aan de uitzending. En aan de persoon die zich daar onherroepelijk blootgeeft. 

In tegenstelling tot de gast en de presentator, die in drie uur live televisie welhaast gedoemd zijn tot kwetsbaarheid, riskeert de recensent niets. Tenzij hij iets nieuws ontdekt. Iets wat hij niet eerder heeft gezien en waarvan hij de wereld het belang wil laten doordringen. Die wereld is namelijk vaak onrechtvaardig hard tegenover het nieuwe. Het nieuwe heeft vrienden nodig. De recensent moet deze vriend zijn.

De vraag is of wij in de laatste Zomergasten van 2024, waarin presentator Hanneke Groenteman zomergast Pierre Bokma interviewde, iets waarlijk nieuws hebben ontdekt. Welnu, zonder de pretentie te willen hebben hiermee iets belangrijks te zeggen: nee. Maar deze recensent heeft wel met veel plezier gekeken.  

We need to talk about Pierre
Het werd een vrij ongedwongen, licht chaotische avond met twee aimabele mensen die elkaar, zo gaven ze aan het begin toe, bewonderen. En voor zover deze recensent dat goed heeft kunnen beoordelen, bleef die wederzijdse bewondering in tact. Hanneke gaf zelfs toe verliefd te zijn geworden op Pierre.

Rode draad in deze Zomergasten was het raadsel mens in het algemeen en het raadsel Pierre Bokma in het bijzonder. Bokma’s levensverhaal zat als een soort puzzel door de uitzending heen gevlochten. Het hele verhaal kregen we niet te horen en er misten nogal wat stukjes, maar dat maakte de puzzel eigenlijk des te leuker. 

De eerste keer dat Bokma wat losliet, was na een fragment uit We Need To Talk About Kevin, zijn keuzefilm. Hij gaf toe zich te herkennen in Kevin. Wie de film gezien heeft, zou daarvan kunnen schrikken. Want Kevin is een jongetje met ronduit sociopatische trekken, die uiteindelijk met een kruisboog een bloedbad aanricht in zijn highschool. In de jaren daarvoor is het vooral zijn moeder, gespeeld door Tilda Swinton, die te lijden heeft onder de manipulaties van haar zoon. En daar bleek Bokma zich in te herkennen. Waarna hij vertelde dat hij als klein jongetje bij een pleeggezin werd gezet. Bokma vertelde dat hij heel afstandelijk was tegenover zijn pleegmoeder. Waardoor zijn pleegmoeder zich gekwetst voelde. Wat hem dan weer genoegdoening gaf. 

Terwijl deze recensent diep geconcentreerd naar Bokma en Groenteman aan het kijken was, kwam zijn dochter binnen. ‘Hé, die Duitse leraar’, zei ze toen ze Pierre Bokma zag. Ze kent hem van Rundfunk. ‘En hij speelt altijd Hitler in Klokhuis.’ Ze bedoelde niet Klokhuis maar ‘Welkom in de jaren ‘30’ waarin Pierre Bokma inderdaad Hitler speelde. Nadat Bokma en Groenteman over Toneelgroep Amsterdam en de vermeende angstcultuur van Ivo ten Hove hebben gesproken (Bokma zelf zegt nooit iets te hebben gemerkt, wel vond hij dat Ivo ten Hove moeilijk contact maakte), zocht deze recensent op in welke stukken Bokma speelde bij de Toneelgroep Amsterdam / ITA en ontdekt hij dat Bokma in 1988 Hitler speelde in het toneelstuk Mein Kampf. Later in de uitzending zet Bokma nog even een uitstekende Prins Bernhard neer. Zijn gevoel voor Duits was een talent dat hij had overgehouden, meende hij, uit de tijd dat hij als pleegkind in ‘de balzak van Limburg’ woonde.

De menselijke conditie
In een verhelderend fragment met getekende ooievaars, legt de Australische bioloog Jeremy Griffith uit dat de problemen van de mensheid zijn begonnen toen onze hersens groter werden en ons bewustzijn tegenover ons instinct kwam te staan: het instinct maakt een beslissing, het bewustzijn wil een verklaring. Waarna het instinct zegt: bemoei je met je eigen zaken. En daaruit, uit die strijd, komt boosheid, machtswellust, frustratie en gevoel van onthechtheid voort, meent Griffith. En Bokma is het van harte met hem eens.

Een andere manier om de menselijke conditie te beschrijven, zagen we in een fragment uit Wintergasten, waarin Janine Abbring kunstenaar Grayson Perry interviewde. Perry, die tegenover Abbring in vrouwenkleding zit, meent dat je als mens laveert tussen chaos en rigiditeit. Geluk is rustig voortkabbelen in het midden van die twee uitersten. Het ontroert hem daarover te spreken. Volgens Bokma heeft Perry heimwee naar de chaos. Raakt hij daardoor ontroerd. ‘Er is een moment dat je definitief afscheid moet nemen van de dingen waar je ooit als een raging bull achteraan ging in de hoop ze te bereiken’, zegt Bokma. Groenteman vraagt zich af of Bokma het hier niet vooral over zichzelf heeft. Dat beaamt en ontkent Bokma tegelijkertijd binnen één zin. Ja, zijn leven is in een rustiger vaarwater terechtgekomen. Maar hij denkt ook nog steeds: ‘It’s about to happen.’ 

Tussen de fragmenten door, vertelt Bokma nog over zijn diensttijd (waar hij leerde wat discipline en wat leiderschap is), over zijn relatie met zijn nu dementerende moeder, over het vaderschap, over iemand in zijn omgeving die een depressie had en over acteren als wiskundig probleem. De uitzending gaat van de hak op de tak. Van het slechtste van de mens tot het mooiste van de mens. We zien Modric, The Young Pope en Prins Claus. Uit discretie laat Bokma vaak na om man en paard te benoemen. Dat maakt zijn anekdotes vaak wat abstract. Hanneke Groenteman gunt hem zijn discretie. Ze is duidelijk een jaartje ouder (ze haalt de nodige namen door elkaar), maar voor een 85-jarige nog behoorlijk scherp. En nog steeds een erg prettige interviewer. Soms echter was enige extra duidelijkheid wel fijn geweest. Zo hield Bokma tegen het einde nog een tirade omdat creatieve platforms als De Warme Winkel en Orkater dreigen te verdwijnen. Zoals je het levensverhaal van Bokma een beetje bij elkaar moest zien te puzzelen, zo moest je hier tussen de regels door zien te vissen wat en wie hem nu precies zo kwaad maakte. Hij legde de vinger op een zere plek, maar liet na die zere plek duidelijk te benoemen, laat staan een schuldige aan te wijzen. Ik begreep waarom hij boos was, maar het was mij niet duidelijk op wie.

Naarmate de avond vorderde werden de glazen rode wijn ook wel erg groot. En schoof de wijzer steeds verder op van het voortkabbelende geluk van twee mensen die elkaar bewonderen naar de chaos van een oudere interviewer die niet meer altijd even goed op namen kan komen en een licht benevelde acteur die belangrijke dingen wil zeggen.

Star Sprangled Banner
De avond eindigde met Jimi Hendrix die The Star Sprangled Banner speelde. Volgens Bokma een protest tegen de oorlog in Vietnam, volgens mij heeft Hendrix dat altijd ontkend. Groenteman vroeg zich nog af of Hendrix eigenlijk nog leefde. Terwijl het overstuurde Amerikaanse volkslied klonk, rolde de aftiteling over het scherm. Dit was de zesde en laatste aflevering van een uniek jaar: toen Adriaan van Dis om gezondheidsredenen moest afhaken, moesten de redacteuren van Zomergasten een noodgreep bedenken en kreeg elke gast een eigen presentator. Mij beviel dat goed. Elk jaar zijn er wel gasten met wie de presentator geen klik heeft. Met dit systeem ondervang je dat en kun je altijd wel iemand vinden die van toegevoegde waarde is. Ben benieuwd wat ze volgend jaar gaan doen.  

Deze recensent gaat nu zijn recensie publiceren en vervolgens vredig slapen in de hoop de volgende ochtend weer fris wakker te worden en gedurende de dag mensen te zien reageren die het met hem eens zijn. Want als hij eerlijk is: daar gaat het de recensent om. Om een beetje erkenning. Om wat licht af te kunnen snoepen van de spotlights die de studio van Zomergasten verlichten. En ook al zegt zijn zelfbewustzijn dat het daar niet om te doen mag zijn, gaat het hem daar natuurlijk wel om.