ACHTERGROND - Welke coalitie heeft straks wel een meerderheid in zowel Eerste als Tweede Kamer, vraagt Tom van der Meer zich af.
Wie het eerste verkiezingsdebat van PS2015 heeft gekeken, heeft gemerkt dat de campagne niet gaat over provinciale maar over nationale onderwerpen. En niet in de laatste plaats om de vraag of Rutte II – gesteund door VVD, PvdA en de ‘Constructieve 3’ – zijn meerderheid in de Eerste Kamer zal behouden.
Met een schuin oog op de peilingen concludeerden onder meer Brinkman (CDA), Kox (SP) en Faber (PVV) dat kiezers de verkiezingen van de Provinciale Staten gebruiken om af te rekenen met de zittende regering. Dat heet dan een ‘duidelijk signaal van de kiezer’.
Maar als de verkiezingen dan inderdaad genationaliseerd zijn, is het merkwaardig dat de werkelijke hamvraag dan niet wordt gesteld. Die hamvraag luidt: Wat dan wel?
Als Rutte II zou vallen, welk alternatief willen de oppositiepartijen dan bieden? Laten we even kijken naar de alternatieven.
Tweede Kamer
Wat vaak wordt vergeten, is dat in 2012 elke realistische coalitie deelname van zowel PvdA als VVD vereiste. Andere coalities waren inhoudelijk onmogelijk – zo stond de PVV stond na de val van Rutte I buitenspel – of vereisten minstens vier partijen om alleen al in de Tweede Kamer een meerderheid te halen.
Ook na eventuele nieuwe verkiezingen zou dat niet zomaar veranderen. De vorige verkiezingen hebben laten zien dat er in de laatste weken nog een flinke rally kan ontstaan tussen de grootste partijen om de kleur van de premier en de coalitie te bepalen (hoewel dat in de praktijk meestal leidt tot een coalitie tussen die twee partijen die in verkiezingstijd zulke rivalen waren). De uitslag is dus eigenlijk niet te voorspellen. Wel zien we dat er zes middelgrote partijen zijn die elk nog zouden kunnen pieken.
Uitgaande van de huidige Peilingwijzer voor de Tweede Kamer zijn er zeker vier partijen nodig voor een meerderheidscoalitie in de Tweede Kamer.
De drie grootste partijen (PVV, D66, VVD) halen samen in een puntschatting precies 75 zetels (foutmarge van enkele zetels naar beide kanten). D66-VVD-CDA komt momenteel nog zeker acht zetels tekort – acht zetels die niet bij één van de kleintjes gehaald kunnen worden omdat die allemaal lager scoren. Een brede coalitie tussen (D66-VVD-CDA-PvdA) zou het wel reden, maar riekt op langere termijn naar electorale zelfmoord.
Eerste Kamer
Een meerderheid in de Eerste Kamer valt evenmin makkelijk te behalen. De meest recente Peilingwijzer voor PS2015 geeft geen meerderheid aan de coalitie en gedogers. Elk alternatief vereist minstens vier partijen. Zelfs de drie grootst gepeilde partijen (CDA, D66, PVV) zouden gezamenlijk slechts zo’n 36 zetels halen (nog afgezien van de inhoudelijke en historische redenen waarom deze drie niet snel samen zullen regeren).
De in de wandelgangen genoemde volgende coalitie CDA-D66-VVD haalt op basis van deze peilingen evenmin een meerderheid (samen zo’n 35 zetels). De vijf linkse partijen (SP, GL, PvdD, PvdA, CU) hebben zelfs in een monstercoalitie met CDA of D66 niet voldoende zetels. De ‘traditionele drie’ halen in de Peilingwijzer slechts dertig zetels (40%). Een hoefijzer-coalitie tussen SP en PVV komt slechts tot 22 zetels (30%).
Kortom, als zij menen dat het huidige kabinet inderdaad aan zijn eind is: wat willen oppositiepartijen als CDA, PVV, en SP dan wel?
Oorzaken van het probleem
Er zijn verschillende redenen waarom het zo moeilijk is geworden om stabiele coalities te sluiten die meerderheden halen in beide kamers van het parlement. Deels ligt dit aan de kiezer. Die is namelijk volatieler geworden in zijn stemgedrag. Regeren is electoraal steeds riskanter geworden: de costs of government zijn afgelopen de afgelopen decennia flink gestegen. De erosie van de grote partijen heeft zo hard doorgezet dat we inmiddels zes middelgrote partijen hebben.
Deels ligt het ook aan de politieke constellatie. Het CDA is sinds de jaren tachtig geleidelijk uit het politieke midden weggetrokken. Daarmee heeft de partij hun sterke onderhandelingspositie opgegeven: zij konden lange tijd bepalen of er met links of met rechts geregeerd zou worden. Het CDA was immers nodig voor elke ideologisch gesloten coalitie op sociaaleconomisch gebied. Dat is nu niet langer het geval.
Oplossing: pre-electorale coalitie
We kunnen dus moeilijk volhouden dat de kiezer een duidelijk signaal geeft, omdat de kiezer simpelweg niet bestaat. De afrekencultuur, de toegenomen volatiliteit, proportionele vertegenwoordiging, en een tweekamerstelsel zijn gezamenlijk een recept voor instabiele verhoudingen.
Toch staan politici niet geheel machteloos. Ze kunnen (voor de verkiezingen) pre-electorale coalities sluiten: aangeven welke meerderheidscoalitie hun voorkeur heeft. De kiezer kan nog altijd stemmen op de partij van eigen voorkeur, maar weet meteen welke partijen in de package deal zouden zitten als er geregeerd mag worden.
Laat partijen zich dus niet alleen uitspreken over hun standpunt over het huidige kabinet, maar ook over alternatieve meerderheidscoalities. Voor welke coalitie zal het CDA zich inspannen als Rutte II inderdaad zou vallen? Naar welke coalitie streven PVV en SP? Als politici de kiezer serieus nemen bewaren ze dit soort vragen niet langer voor na de verkiezingen.
Ondanks alle verkiezingsretoriek is Nederland een land van politieke minderheden. Dat schuurt met de toenemende cultuur van afrekening.
Dit artikel verscheen eerder op Stuk Rood Vlees.
Reacties (22)
“Ze kunnen (voor de verkiezingen) pre-electorale coalities sluiten: aangeven welke meerderheidscoalitie hun voorkeur heeft. De kiezer kan nog altijd stemmen op de partij van eigen voorkeur, maar weet meteen welke partijen in de package deal zouden zitten als er geregeerd mag worden.”
En als dan blijkt dat de voorkeurscoalitie van je partij naar keuze geen meerderheid heeft en die partij dus met een andere coalitie moet gaan regeren, dan is dat meteen kiezersbedrog. Dat zal vast de afrekeningscultuur en de volatiliteit van de kiezer tegengaan.
Overigens lijkt me dat als de huidige peilingen bevestigd worden in de verkiezingsuitslag dat er wel degelijk een signaal is van de kiezers. Wat men wel wil is misschien niet duidelijk, maar wat men niet wil is dan overduidelijk. Ook dat is informatie van betekenis.
Kun je wel allemaal dingen voor gaan verzinnen, maar de overduidelijke olifant in de kamer is de PVV, die simpelweg ongeveer 15% van de stemmen (en dus nog een iets groter aandeel in zetels) spoilt. Je weet dat de PVV aan geen coalitie gaat meedoen, maar ze laten wel maar ruim 80% van de zetels over aan de andere partijen om daar meer dan 50% uit te halen. Daarom zijn coalities veel moeilijker te vormen en zullen er linksom of rechtsom meer dan drie partijen betrokken moeten worden (iets dat in Nederland lange tijd eerder regel dan uitzondering was, maar in de laatste paar decennia hebben de politici blijkbaar veel verleerd). Helaas durven politici met die boodschap (PVV stemmen = het land moeilijker bestuurbaar maken) niet naar de kiezer te gaan, noch multipartijcoalities aan te gaan.
Pas na de verkiezingen kan je als partij zien welke mogelijkheden er zijn. Je kan vantevoren zeggen ‘met die zeker niet’, maar op de PVV na (die D66 en de PvdA uitsluit en ook door hun wordt uitgesloten) doet eigenlijk niemand dat.
De PVV dwingen verantwoordelijkheid te nemen (als ze weer een groot percentage stemmen krijgen) zou goed zijn, maar die kijken daar wel voor uit. Anders zou iets als VVD/PVV/SP een mogelijkheid zijn, ook al zou ik liever noch de VVD noch de PVV in een kabinet willen zien. Ik vrees echter dat de plucheplakkers elkaar weer zullen vinden en dat er genoeg idioten toch weer op hun zullen stemmen, en dat het dan dus weer iets als VVD/PvdA/CDA zou worden, eventueel met (gedoogsteun of deelname) D66 of CU. Ze moeten tenslotte hun baantjes binnen Europa veiligstellen, en zullen elkaar om die reden dus wel weer vinden.
D66, CDA, SP & PvdA haalt volgens mij in beide kamers een meerderheid… Centrum-links.
Waarom zijn vier partijen, zeker als ze min of meer op 1 lijn zitten, zo’n probleem? Ik heb bv het idee dat D’66 als lijm en zetelvulling op diverse kabinetten niet echt een problematische invloed was. Ook van de CU kan ik me dat niet echt herinneren.
Het is vooral zaak wie je bij je coalitie betrekt, niet of er meerdere partijen bij betrokken zijn. (Tips: neem niet de SGP, LPF, PVV, 50+ of andere mafkezen / notoir onbetrouwbare partners.)
De invloed van kiezers wordt steeds kleiner. De invloed van de olieprijs, Janet Yellen en van Mario Draghi op het regeringsbeleid is op het ogenblik groter dan die van een willekeurig Eerste Kamerlid.
De invloed van een Griekse kiezer lijkt me momenteel ook groter dan de invloed een Nederlandse kiezer.
@4: De SGP een onbetrouwbare partner? Holdijk sleepte zich ziek en wel naar de EK om de coalitie aan een meerderheid te helpen voor de zorgwet.
Dat je ze liever niet in die rol ziet, is wat anders.
SGP reken ik meer tot de ‘mafkezen’, met ideeen die al een jaar of 50 uit de mode zijn.
De regering wordt samengesteld o.b.v. een meerderheid in de tweede kamer. Het is niet per se noodzakelijk dat er ook een meerderheid in de eerste kamer is. Per slot heeft de eerste kamer alleen een controlerende functie.
Dus waarom hier zo gehamerd wordt op een meerderheid in beide kamers, is mij onduidelijk. Zo lang je deugdelijke voorstellen indient die brede steun genieten kan de eerste kamer geen probleem zijn.
Maar als je brakke, slecht doordachte wetten er probeert door te drukken (zoals dit kabinet al een paar keer heeft geprobeerd), dan krijg je het deksel op je neus. En volkomen terecht, m.i.
@8:
En zelfs dat is niet noodzakelijk. Minderheidskabinetten kunnen immers ook bestaan. Zolang de regering het vertrouwen van de Staten-Generaal maar heeft.
Bedenk ook dat er eigenlijk helemaal geen regels voor zijn, hoe een coalitie tot stand komt en een kabinet wordt samengesteld. Is allemaal “ongeschreven staatsrecht”. Als het erop aan komt dan kan daar dus ook keihard mee gemarchandeerd worden.
We moeten gewoon van dat coalitiesysteem af.
Laat iedereen een stem op een partij en op een premierskandidaat doen. Vervolgens mag de winnende premier een ministerraad kiezen, onafhankelijk van hun partij.
En voor elk voorstel moet hij ervoor zorgen dat hij een meerderheid heeft. Dan kan voor elk voorstel een andere combinatie van partijen zijn.
voordelen:
-de tweede kamer is dan een afspiegeling van de mening, en niet van wie de beste premierskandidaat had, zoals nu.
-we hoebben geen coalitieakkoord nodig waar de meest gekke ideeen aan elkaar zijn uitgeruild.
-de oppositie is niet meer per definitie monddood, maar elke partij kan een meerderheid zoeken.
@10:
Helemaal mee eens.
Waar ik niet enthousiast over ben is het idee om op een partij te stemmen. De macht van partijen over kamerleden (fractiediscipline e.d.) is me nu al te groot. Volksvertegenwoordigers horen naar mijn mening onafhankelijk te zijn.
En de wetgevende macht moet 100% bij het parlement komen te liggen, maar helaas is daar net weer wel een grondwetswijziging voor nodig (art. 81).
@11 helemaal eens met de problemen die je signaleert, alleen ben ik er nog niet helemaal uit hoe je dat op kunt lossen.
Het op naam kiezen van mensen is namelijk ook niet zonder problemen. Bv dat de eerste persoon veel meer achterban vertegenwoordigt dan nr 150, en de laatste dus een onevenredig grote macht heeft. In de meeste gevallen wordt het kiezen van een persoon dan ook gecombineerd met een districtenstelsel, maar dat kent op zich weer heel veel nadelen.
Ook kan geen enkele persoon in z’n eentje opereren denk ik. Je hebt een inbedding nodig, juist om de diepte in te kunnen gaan. Nou werkt dat systeem op dit moment overduidelijk niet goed, maar als je stem op slechts 1 persoon uit kunt brengen los je dat niet per se op. (Wel heb ik in het algemeen gedacht dat het beter zou zijn als per beleidsterrein kunt kiezen welke partij / uitgangspunten je belangrijk vindt, ipv 1 vote fits all. Maar dat is nog niet helemaal uitgewerkt in mijn hoofd, en ik denk ook niet eenvoudig te realiseren omdat je dan meer stemmen uit zou moeten brengen.)
@11: de wetgevende macht ligt voor 100% bij het parlement. Welk probleem zie je nu?
“De vijf linkse partijen (SP, GL, PvdD, PvdA, CU) ”
lolwhat? SP en PvdD zijn nog links, de rest is dat zeker niet.
Het maakt verder ook weinig uit welke coalitie er straks zit, het neo-liberale VVD-beleid zal simpelweg voortgezet worden. Daar zorgen de VVD en haar hulpjes CDA, PvdA, D66, GL, CU en SGP wel voor. Die groep, dat is de ruling party in Nederland, waar nodig met hulp van de useful idiots van de PVV en de babyboomers van 50PLUS. Het enige alternatief hiervoor zijn de SP en de PvdD.
Dat zijn je smaken, straks in het stemhokje. Voor of tegen meer VVD-beleid. En als je denkt dat een stem op GL of D66 of PVV iets anders is, dan heb je de afgelopen jaren zitten slapen.
@13 Dat dat niet zo is. Een gedeelte van de wetgevende macht ligt bij het kabinet (of beter: bij de ministeries). Aangezien het kabinet bij een meerderheidscoalitie erop kunnen rekenen dat hun wetten toch vaak doorgang kan vinden, kan iemand van het kabinet opdracht geven tot een wet (het kabinet heeft ook recht op initiatief). Een reden waarom dit aanhoudt is door expertise op de ministeries om wetten te schrijven (i.t.t. de Tweede Kamer, waar de meeste volksvertegenwoordigers weinig problemen zien in een kommaatje meer of minder of een bepaalde verwoording, kan dat in de strikte juridische interpretatie door een rechter van groot belang zijn). Een strikte scheiding van machten is in Nederland dan ook niet het geval.
In Italië maken ze wel coalities voor de verkiezingen. De grootste coalitie krijgt daar automatisch een meerderheid in het parlement. Goed systeem vind ik. Je weet waar je op stemt en de grootste kan ook echt gaan regeren. Kan dat hier ook?
@13: Nee, de wetgevende macht wordt in het Nederlandse systeem gedeeld door regering en de twee kamers van het parlement. Zie, nogmaals, artikel 81 GW.
Het probleem is dat wetgevende en uitvoerende macht dus absoluut niet gescheiden zijn zoals de driemachtenleer dat voorschrijft. Het gevolg daarvan is weer dat de volksvertegenwoordiging in veel gevallen ondergeschikt wordt aan de regering. Dat is niet erg democratisch en het is (dat is mijn stelling) er één van de oorzaken van dat steeds minder kiezers er nog vertrouwen in hebben.
In Nederland worden negen van de tien wetsvoorstellen niet door de Tweede Kamer ingediend maar door de regering. De balans is compleet zoek. Maar zelfs veel kamerleden zien het probleem niet en denken dat het zo hoort. Die doen verder braaf wat de partijleiding ze opdraagt, stemmen gedwee met hun fractie mee en hopen dat ze op die manier ook een keertje minister of staatssecretaris mogen worden.
@Bismarck: de PVV heeft al gedoogd ik denk dat de PVV ook echt kan regeren. Omdat de vorige keer de rit niet is uitgezeten, dat betekend niet dat er niet van geleerd is en dat het een volgende keer wel kan.
@16: “Goed systeem vind ik.”
Kun je vinden, maar de feiten geven daar weinig grond toe. Italië is politiek bijzonder instabiel en coalities vallen daar gemiddeld drie keer zo snel als in Nederland. Daarnaast is het systeem inherent ondemocratisch (een coalitie met een minderheid aan stemmen pakt per definitie toch een meerderheid aan zetels).
@18: Gedogen is niet regeren. De PVV droeg geen enkele verantwoordelijkheid en dat was ook niet de bedoeling (vooraf gaf Wilders dat ook al toe toen hij aangaf dat hij “zelfs” bereid was te gedogen). Bovendien is de situatie sindsdien aanmerkelijk ongunstiger geworden voor de PVV. De rit die niet werd uitgezeten heeft CDA en VVD immers vooral geleerd hoe onbetrouwbaar/onbruikbaar (naar gelang je perspectief) de PVV als partner is. Daarnaast geldt dat er inmiddels 4 (of zelfs meer) partijen nodig zijn voor een meerderheid (NB @8: Ik dacht dat uit de afgelopen 5 jaar geleerd was dat dat experiment met geen meerderheid in de EK toch niet zo’n goed idee was, voordien was de afspraak overigens wel degelijk een regering die kon steunen of op zijn minst het vertrouwen krijgen op/van een meerderheid in beide Kamers, hetgeen eigenlijk ook bedoeld wordt met “vertrouwen van de Staten-Generaal”). En dan doet zich het probleem voor dat de PVV een coalitie zou moeten aangaan met partijen die ze zelf uitsluit (oa. D66 en PvdA).
Eens met Gemiddelde Jan @14. Het maakt werkelijk niet uit wie je uit het rijtje Gl-PvdA-D66-CDA-VDD bij elkaar zet. Het zijn allemaal neoliberale partijafdelingen die af en toe van een potje matten in het buitenland houden. Een beetje gedogen door wat christelijk uitschot of een ouderenpartij (of als het echt niet anders kan de PVV) en je hebt het de afdelingen van de Nationale Partij Voor Sociale Nedervrijheid en Democratie rond.
Nederland heeft nauwelijks gematigde oppositie tot mijn afgrijzen. En weet je, de enige die daar wat aan kan doen dat zijn wij……..
@Bismarck: je ziet veel beren op de weg, dat snap ik ook wel. Punt is: als de wil er is dan kan heel veel.
Ik ben zelf geen voorstander om partijen als D66 en PvdA op voorhand uit te sluiten van samenwerking omdat dat de regeerbaarheid van het land negatief beïnvloed.
@21: De wil is er niet, van geen enkele kant. De PVV wil niet regeren en inmiddels wil ook geen enkele andere partij meer met de PVV regeren.