Profeet van een negatief politiek messianisme

Sargasso’s ‘huispoliticoloog’ Tom van Doormaal probeert de PVV en haar partijprogramma te doorgronden als dat van iedere andere partij: met een samenhang van programmapunten en de wens om deze tijdens een proces van machtsvorming om te zetten in concreet, uit te voeren beleid.

Dat hem dit vervolgens met meer vragen achterlaat dan antwoorden, is niet zo vreemd: de PVV is immers geen partij zoals iedere andere. Wie dat niet doorgrondt, zal de PVV nooit begrijpen.

We zien Van Doormaal in zijn opstel dan ook puntsgewijs het PVV-partijprogramma doorlopen op holle frasen, inconsistenties, het gebrek aan praktische doordenking en uitvoerbaarheid, zonder ook maar een moment dieper te geraken dan de schil. Hetgeen bij de auteur tenslotte uitloopt op de verzuchting:

”..ik probeer de politieke strategie, de kosten, de oprechtheid en de samenhang te snappen. Dat lukt mij niet: geen idee hoe de PVV zich na de verkiezingen uit dit isolement wil bevrijden.”

Sektarische trekjes

Wie zegt echter dat de PVV zich uit haar isolement wil bevrijden?

In het PVV-dossier ‘De gemaskeerde vergissingen van Wilders’ (NRC) valt juist te lezen dat de oude PVV-garde, waaronder met name Martin Bosma en Fleur Agema, hun rol als politieke paria tegenover alle andere partijen maar wat graag koesterden. De oudgedienden zien met lede ogen aan hoe jonge honden als Richard de Mos samenwerking zoeken met andere partijen, collegiale contacten onderhouden en in op TV in discussie gaan met andersdenkenden.

“Vooral vicevoorzitter Fleur Agema en fractiesecretaris Martin Bosma, vertellen PVV-Kamerleden, eisen discipline in de omgang met niet-partijgenoten.”

De PVV vertoont blijkbaar hier en daar sektarische trekjes. Hero Brinkman kan er van meepraten. Onmiddellijk na zijn vertrek bij de PVV werd hij door andere kamerleden doodgezwegen, vertelde hij aan interviewer Wilfried de Jong. Hij werd als verrader gezien.

Wat eveneens doet denken aan een sektarisch genootschap, is de sociale opbouw van de partij: met een charismatische leider, die een groep mensen aan zich bindt door zijn dualistische en apocalyptische visie, die over alles het laatste woord heeft en die door getrouwe vazallen als Bosma en Agema afgeschermd wordt voor de rest van de groep, welke functioneert als een bataljon voetsoldaten.

Dat is althans het beeld dat teleurgestelde ex-leden als Wim Kortenoeven en Marcial Hernandez vorige week naar buiten brachten. Beide kamerleden spreken misprijzend over het kliekje rond Wilders als het ‘Politburo’, dat alles bepaalt.

Geheel in lijn met deze interpretatie van de PVV als sekte is de driedubbele rol van Geert Wilders als oordeelsprofeet:

(1) Wilders is de aanzegger van het komende onheil dat de natie bedreigt omwille van haar multiculturele ongerechtigheden;

(2) Wilders is de aanklager van de elite die het allemaal zover heeft laten komen en uit lafheid en eigenbelang weigert orde op zaken te stellen; en

(3) Wilders is de martelaar die wordt uitgestoten vanwege de onwelgevallige waarheid die hij zo standvastig blijft verkondigen

Logica van het populisme

Willen Wilders en zijn PVV deze rol van profetische martelaar kunnen handhaven, dan moeten ze zich logischerwijze steeds afzetten tegen de gevestigde partijen, zoals Thomas Muntz enkele maanden terug overtuigend betoogde in de Groene Amsterdammer.

Muntz studeerde af in de wijsbegeerte op een masterscriptie over de ideologie van het populisme in ideeën-historisch perspectief. In een bijzonder scherpzinnige analyse beschrijft hij hoe de trouw aan de populistische logica Wilders verhindert om duurzame constructieve samenwerking aan te gaan met andere partijen en zo bestuurs- verantwoordelijkheid te nemen.

De jonge filosoof definieert populisme als “een ideologie die de samenleving verdeelt in twee homogene groepen, het deugdzame volk en de corrupte elite.” Daarbij ligt het zwaartepunt volgens hem niet eens zozeer in de tegenstelling van ‘het volk’ tegenover ‘de elite’, zoals vaak gedacht, maar veeleer in de kwalificaties ‘deugdzaam’ tegenover ‘corrupt’.

Die laatste tegenstelling valt volgens hem direct te koppelen aan de populistische voorstelling van een allesomvattend, imminent gevaar dat het land bedreigt en aan de missie die populisten zichzelf toeschrijven: het land te behoeden voor de ondergang.

Zo wilde Pim Fortuyn het land niet alleen behoeden voor de nakende islamisering (“het is vijf voor twaalf!“), maar ook rukken uit de verstikkende klauwen van de regenten van de gevestigde orde, de vertegenwoordigers van de vermaledijde Linkse kerk, die dit land naar de verdommenis hielpen.

“Populisten opereren namens mensen die per definitie deugdzaam zijn, tegen mensen die per definitie corrupt zijn. Dit komt het best tot uiting in de manier waarop er altijd een groot, bijna onnoembaar gevaar en een dreigende crisis opgevoerd moet worden, voordat er politiek bedreven wordt. Populisten spreken nooit namens zomaar een deel van het land over zomaar een politiek probleem.

De problemen die door populisten aangekaart worden, zijn altijd heel bijzonder. Het gaat niet over overlast, maar over straatterreur. Het gaat niet over een toename van immigranten die niet gedragen kan worden door onze instituties, maar om een ’tsunami’ en heuse ‘islamisering’ of een gecoördineerde poging tot het vestigen van een wereldkalifaat. (…) Bij welhaast iedere populist kan men een grote morele crisis aantreffen waarin hij of zij het opneemt voor het deugdzame en kwetsbare volk.”

Muntz omschrijft die morele crisis, zijnde de politieke logica waaronder het populisme opereert, als ‘de noodtoestand’, en de missie van de populist dus als ‘het redden van het land’. Daarmee verschaft de populist zichzelf het morele recht zich voortdurend aan kritische bevraging te onttrekken, zich boven gewone politici verheffen, en concrete praktische problemen weg te wuiven als van ondergeschikt belang: “De Nederlandse handelsbelangen in Turkije vallen in het niets bij de ‘islamo-fascistische’ ambities van president Güls AK-partij.”

Waar populistische dictators echter de noodtoestand kunnen afroepen om vervolgens per decreet te regeren, stelt Muntz, moeten populisten die opereren binnen een democratisch bestel steeds opnieuw dat nijpende besef van een grote naderende bedreiging zien op te roepen, willen ze relevant blijven:

“De populistische grote morele crisis en de logica van de noodtoestand kunnen alleen maar tot stand gebracht worden via dominantie in de media en heel hard geschreeuw in het algemeen. Om collega parlementariërs op hun achterste benen te krijgen, om de voorpagina’s en de openingsitems te halen, moet er iedere keer weer een nieuwe crisis, een nieuwe grote boze dreiging gevonden worden.”

Het verklaart volgens Muntz waarom Wilders moeiteloos stuivertje wisselt tussen de ‘islam’ en ‘Europa/Brussel’ als de grote bedreiging van ons land, maar belangrijker nog: waarom Wilders wel de stekker móest trekken uit de Rechtse coalitie:

“De PVV was de afgelopen twee jaar langzaam aan het veranderen in een normale politieke partij. En dan begint de boel te rommelen.

Want op het moment dat je niet meer moord en brand kan schreeuwen, op het moment dat je netjes in onderhandeling bent, een enkele tweet daargelaten, daagt het gevoel bij Brinkman en enkele statenleden dat ze persoonlijk verantwoordelijkheid moet nemen voor het optreden van de PVV.

Met het verdwijnen van het idee dat het gedrag van Wilders noodzakelijk is en überhaupt niet ter discussie staat omdat het land in morele crisis verkeert, daagt het idee dat zoiets als een Polenmeldpunt en het uitschelden van een bevriend staatshoofd feitelijk onacceptabel is. (…)

De PVV was aan het veranderen in een gevestigde partij met afdelingen, gemeenteraden en provinciebesturen die langzamerhand ook met de typische politieke realiteit van gemeentes en provincies van doen kregen. Het grote gevaar van de islam en de straatterreur raakte uit het zicht.

Deze ontwikkeling is ook helemaal in lijn met de politieke strategie van het ‘inkapselen’. Tot twee keer toe hebben oude rechtse partijen in Nederland gekozen voor een coalitie met nieuwe populisten. Vermoedelijk in de hoop dat de partij óf zou normaliseren en de grote boze dreiging zou afzweren, óf in elkaar zou storten. Blijkbaar heeft een populistische partij nog een derde optie: Opstappen en een nieuwe morele crisis aankondigen.

Dat is de weg die Wilders gekozen heeft, en wel moest kiezen, omdat de grote morele crisis altijd het principe is geweest voor zijn politiek. De noodklok heeft geklonken, er is weer strijd, er zijn weer verkiezingen.”

Politiek messianisme

In het licht van het voorgaande kunnen we de populistische stroming waar Wilders en de zijnen zich toe bekennen nader duiden als ‘negatief politiek messianisme’.

Dualistisch, apocalyptisch, en gegroepeerd rond een charismatische leider: de visionaire profeet, die het dreigende, totale onheil aankondigt en een betere toekomst belooft wanneer de corrupte elites weggevaagd zullen worden en de bestaande structuren ineenstorten.

Hoe die mooie nieuwe wereld dan concreet politiek verwezenlijkt moet worden, doet er eigenlijk nauwelijks toe. Vandaar dat het bij kreten en holle frasen blijft. De PVV is niet zozeer utopisch, als wel rancuneus.

Haar inzet is steeds negatief: de bestaande machthebbers zijn corrupt en incompetent en moeten weg, de bestaande structuren moeten verdwijnen, en dan zal alles als vanzelf goed komen.

Wie zoekt naar consistente, constructieve en uitvoerbare beleidsvoorstellen in het PVV-programma, zoals Van Doormaal doet, zoekt dan ook tevergeefs. Wilders en de PVV zijn niet uit op samenwerking of hervorming van het bestaande systeem: daarvoor koesteren ze teveel hun rol als outsiders, martelaren van de waarheid en (volgelingen van een) apocalyptische oordeelsprofeet.